De losstaande toren van de Heilige Stephanuskerk rijst ver boven de overige bebouwing van Moerdijk uit. Fraai is ze niet, de kerk trouwens evenmin. De gevels bestaan voor een deel uit betonnen cirkels en ruiten. Het rooms-katholieke godshuis wordt al jaren niet meer gebruikt. Het met onkruid overdekte terrein voor de kerk is met ijzeren hekken afgesloten. De toren moet blijven staan. Op de plaats van de kerk is een nieuw ”dorpshart” gepland, maar tot nu toe bleef het bij ideeën.

Het verval van Moerdijk is ook van de woningen in de dorpskern af te lezen. De onzekere toekomst leidde tot collectieve verwaarlozing. Toch is het niet uitsluitend kommer en kwel. De beslissing om het dorp te behouden (zie ”Belaagd door chemie en havenindustrie”) en zelfs een facelift te geven, zorgde voor nieuw elan. Dorpshuis De Ankerkuil, ondergebracht in een voormalig parochiehuis op rot beton, is vervangen door een modern gemeenschapshuis dat de oude naam behield. De huisartsen van Moerdijk houden er praktijk en allerlei verenigingen ontplooien er activiteiten. Op woensdagmorgen wordt er voor de ouderen van het dorp koffie geschonken. Grote panelen achter de ramen tonen de woningen die recent zijn verkocht en door de gemeente aangekochte panden die nu worden verhuurd. Op het plakkaat ernaast staat de inhoud van de ”Moerdijkregeling”, de garantiebepaling voor mensen die hier een huis kopen of verkopen.

Aan de flanken van het dorp, waar nieuwbouw is te vinden, is het goed toeven. Als je niet beter weet, waan je je in landelijk gebied, ver van industriële narigheid. Het verderop gelegen zeehaventerrein is onzichtbaar door geboomte. Op het dijkje achter de protestantse begraafplaats graast een kudde schapen. Recent werd er vanaf de binnenvaarthaven een schelpenpad aangelegd naar het strandje aan de rivier. Aan de andere kant van het dorp kwam een ‘schapenpad’, een voetpad dat vanaf de Julianastraat via het dijkje naar natuurgebied de Appelzak voert. Allemaal in het kader van de beloofde facelift van Moerdijk. Vijf houten watersnoodwoningen geven de Julianastraat een Scandinavische uitstraling.

Winkelmandje

Het zijn vooral buitenstaanders die lelijk doen over Moerdijk, verzekert Andrea Tollenaars van buurtwinkel Het Winkelmandje. Zelf verhuisde ze 27 jaar geleden van Rotterdam naar Moerdijk, door haar huwelijk met Moerdijker Kees Tollenaars. Ze begon er negen jaar geleden een buurtwinkeltje in een garagebox aan de Grintweg. „Voor de vergeten boodschappen.” In 2016 betrok ze aan dezelfde straat een grotere schuur, waar voorheen vier oldtimers stonden gestald. Het echtpaar nam ook cateringbedrijf Holle Bolle Cor over, volgens Tollenaars hét bewijs dat ze geloven in de toekomst van Moerdijk.

Dat doet ook Aria van der Burgh (81), een begrip in het dorp. Overdag is ze maar zelden in haar bejaardenwoning aan de Visserstraat te vinden. „Mijn dochters zeggen: „Als je bij ons ma op de koffie wilt, moet je een afspraak maken.” Daar hebben ze wel gelijk in.” Haar weken zijn gevuld met sociale en ideële activiteiten; voor de gemeenschap en voor de protestantse gemeente. Net als Andrea Tollenaars kwam ze vanwege de liefde naar Moerdijk, zestig jaar geleden. „Ik woonde in Zevenbergen, een buurdorp. Karel, mijn overleden man, was hier samen met zijn broer bakker in het bedrijf van zijn vader. We zijn ingetrouwd bij mijn schoonouders. Op zaterdag hielp ik mijn schoonmoeder in de winkel.”

Moerdijk kende toen nog een florerende middenstand. „Je had hier twee bakkers, twee slagers, een groenteboer, een melkboer, een kruidenierswinkel, een manufacturenzaak, een bloemisterij, twee kappers, twee cafés… Nu moet je voor bijna alles het dorp uit.”

Kerk

Toen vader Van der Burgh er in 1967 mee stopte, besloten Karel en Aria de bakkerij niet over te nemen. „We zagen er geen toekomst in. Mijn man heeft zich laten omscholen. Hij is offsetdrukker bij een bedrijf voor auto-onderdelen in Wagenberg geworden.” Niet alleen de Moerdijkse middenstanders, ook de praktiserende rooms-katholieken van het dorp zijn vandaag op de vingers van één hand te tellen. Ze moeten sinds de sluiting van de Heilige Stephanus naar Zevenbergschen Hoek, 3 kilometer verderop. .

De gereformeerden en de hervormden in Moerdijk fuseerden. Ze komen op zondag samen in het oude hervormde kerkje aan het Wilhelminaplein. Modellen van oude vissersbootjes achter de boogramen herinneren aan het visserijverleden van het dorp. Toen zat het kerkje op zondag vol. Nu vullen de overgebleven hervormden en gereformeerden volgens Aria van der Burgh gezamenlijk slechts een bescheiden deel van de banken. „Als er op een zondag dertig zijn, zeggen we tegen elkaar: „Het is druk vandaag.” Het zijn voornamelijk ouderen, meest hervormden. De gereformeerden zijn bijna allemaal afgehaakt.”

Gedurende haar eerste jaren in Moerdijk liepen op zondagmorgen nog complete gezinnen door de straten. „Nu gebeurt het dat ik op weg naar de kerk niemand tegenkom.” Zelf had ze geen moment de neiging om af te haken. „De kerkgang kan ik niet missen, die hoort bij mijn leven. Ik ben ook jaren ouderling geweest.” Het aantal kerkenraadsleden is gedaald tot drie: één diaken en twee ouderlingen. Allemaal vrouwen. Als het van de mannen moest komen, was niet alleen rooms maar ook protestants Moerdijk al ter ziele.

Van de protestants-christelijke, de rooms-katholieke en de openbare school is alleen de protestantse over. Qua identiteit zo grijs dat alles er past. Aria van der Burgh zag alle ontwikkelingen met lede ogen aan. Toch kwam het nooit in haar op om terug te keren naar haar geboortedorp. „Daar kom ik wekelijks om mijn zus in het verpleeghuis te bezoeken, maar verder ken ik er bijna niemand meer. Mijn thuis is nu hier. Ik ken alle mensen, ben lid van de seniorenraad en doe veel bezoekwerk voor de kerk. Ik heb hier een taak.”

Een teken dat de aantrekkingskracht van het dorp weer toeneemt, is de aankoop van woningen door volk van elders. Vaak jonge gezinnen uit stedelijk gebied die bewust voor Moerdijk kiezen. „Het is hier zo rustig dat de kinderen nog op straat kunnen spelen. En je zit vanuit Moerdijk zo in Rotterdam, Dordrecht, Breda en Roosendaal.”

Kerkhof

Het zwaard van Damocles boven Moerdijk lijkt definitief opgeborgen. Aria van der Burgh heeft er ten diepste nooit in geloofd dat het dorp zou worden gesloopt. „Dat kán toch niet? Onze kerk is een monument. We hebben een rooms-katholieke en een protestantse begraafplaats, waar ook mijn man begraven ligt. Je kunt zo’n kerkhof toch niet zomaar ruimen? Maar ja, zolang de sombere geluiden circuleren ben je er toch niet helemaal gerust op. Dat is gelukkig voorbij.”

Belaagd door chemie en havenindustrie

Ooit was Moerdijk een vissersdorp. Het leefde van de spieringvangst, een zeepfabriek en de veerdienst over het Hollandsch Diep. Die vormde de verbinding tussen het rooms-katholieke land onder de brede waterweg en het calvinistische volk erboven.

Het dorp beleefde zijn glorietijd in de negen- tiende eeuw, dankzij de Franse veldheer en keizer Napoleon Bonaparte. De op zijn bevel aangelegde Steenweg vanuit België eindigde bij het veer over het Hollandsch Diep. Dat maakte Moerdijk tot een belangrijke schakel tussen noordelijk en zuidelijk Nederland, een situatie waar de middenstand in het dorp dankbaar van profiteerde.

De aanleg van de Moerdijkbrug, in 1936, was voor het Brabantse dorp de eerste zware slag. Het zou niet de laatste zijn. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog had het te lijden onder zware bombardementen. In 1953 volgde de watersnoodramp, die voor Moerdijk ook ernstige indirecte gevolgen had. De Deltawerken, die veiligheid moesten brengen, maakten tegelijk een einde aan de visserij.

Shell zorgde voor nieuwe bedrijvigheid. De multinational vestigde in 1968 een olieraffinaderij in een polder buiten Moerdijk. Dat was het begin van de vorming van een industrie- en havengebied naast het voormalige vissersdorp. Moerdijk groeide in de loop der jaren uit tot de vierde zeehaven van Nederland. De dorpelingen zagen de ontwikkelingen met gemengde gevoelens aan. De chemische industrie zorgt soms voor een penetrante geur in het dorp. En voor risico’s. In 2011 ging Chemie-Pack in vlammen op. Drie jaar later woedde er een grote brand in de petrochemische fabriek van Shell.

Een commissie onder leiding van voormalig VVD-minister Nijpels adviseerde in 2013 om het 1100 inwoners tellende dorp te ontmantelen, om ruimte te scheppen voor een verdere uitbouw van het haven- en industrieterrein. Het leidde tot grote commotie onder de Moerdijkers. Mede daardoor werd het plan afgeblazen. In plaats daarvan werd 20 miljoen euro gereserveerd om de leefbaarheid in het dorp te vergroten. De Moerdijkregeling, die op 1 januari 2015 inging, is niet alleen gunstig voor vertrekkers, maar ook voor nieuwkomers. Wie in Moerdijk een huis koopt, weet dat hij het altijd voor 95 procent van de taxatiewaarde op 1 januari 2013 aan de gemeente kwijt kan. De gemeente koopt maximaal 25 woningen per kalenderjaar.