Het Romeinse huis –de ”casa Romana”– werd bevolkt door een gezin met een aantal slaven, de ”familia”. Aan het hoofd stond de pater familias, de vader, die een groot wettelijk gezag had.

Het huis zelf kende een groot aantal vertrekken, die deels openbaar waren en deels privé. In het atrium, de centrale open ruimte, ontving de heer des huizes bijvoorbeeld zijn zakelijke relaties. Maar huisgenoten konden er in de vroege morgen ook offers brengen aan de vele goden die de Romeinen vereerden.

Het museum heeft bewust geen reconstructie willen maken van een Romeins huis, zegt samensteller van de tentoonstelling ”Casa Romana” prof. dr. Eric Moormann. „We hebben ervoor gekozen om de sfeer in de verschillende vertrekken weer te geven. Daarbij hebben we het ritme van de dag gevolgd. We beginnen bij het ochtendgloren in het atrium en eindigen in de late avond in de slaapkamer.”

Als extraatje hebben de samenstellers kunstuitingen uit latere tijden in de tentoonstelling opgenomen. Het gaat om kunst met een knipoog naar de Romeinen of om kunst die is geïnspireerd op de oudheid, zoals de empirestijl uit het begin van de negentiende eeuw. Zo zijn er motieven en interieurstukken uit de renaissance en het classicisme en de romantische tuin van een schilderij van Alma Tadema in de tentoonstelling verwerkt.

Opgravingen in de door lava verwoeste Romeinse steden Pompeï en Herculaneum hebben veel informatie opgeleverd over de wooncultuur van de antieke Romeinen. Daardoor kon het museum een redelijk nauwkeurig beeld schetsen van de inrichting van een luxe stadsvilla.

Kinderspeelgoed

Het verhaal speelt zich af op twaalf momenten in het privé-leven van een echtpaar uit hoge Romeinse kringen en hun familie. Te zien zijn onder andere hun servies, verfijnd glaswerk, mozaïeken, marmeren portretten en architectuurfragmenten, juwelen, een zilveren tafelpoot, kinderspeelgoed en honderden Romeinse olielampjes.

De bijbehorende decors geven een indruk van de luxe van een Romeinse villa met kleurrijke vloermozaïeken, fraaie zuilengalerijen en weelderige binnentuin. In totaal zijn meer dan 800 voorwerpen te zien, voor een groot deel uit de eigen collectie van het Rijksmuseum van Oudheden.

De verschillen tussen de afzonderlijke ruimten zijn groot. Het atrium, waar bezoekers werden ontvangen, staat vol met beelden van voorouders en voorwerpen die het maatschappelijke en zakelijke succes van de heer des huizes laten uitkomen. Ook beelden van huisgoden zijn hier opgesteld. Om indruk op voorbijgangers te maken, bleven in de Romeinse tijd de buitendeuren vaak openstaan. Iedereen kon naar binnen kijken en een glimp opvangen van de rijk ingerichte ruimte.

Ongedierte

Heel anders ziet de keuken –de ”culina”– eruit. Op het aanrecht staan komfoortjes met houtskool waarop pannen en ketels werden verhit. Grote aardewerken kruiken (amforen) laten zien hoe de Romeinen hun voedselvoorraden bewaarden. Vanwege de rookoverlast en de hitte lieten de heer en de vrouw des huizes zich hier niet vaak zien. Dit was het domein van de slaven, die er waarschijnlijk ook moesten slapen.

Het toilet –niet meer dan een plank met een gat boven een afvoer– is pal naast de keuken geplaatst. Er is niet veel fantasie voor nodig om te bedenken dat deze combinatie zorgde voor stank en ongedierte in het keukendomein. Met alle gevolgen voor het eten en voor de gezondheid van dien.

De Romeinen zagen wel een verband tussen het toilet en het vóórkomen van ziekten, maar ze wisten niet dat dit door bacteriën kwam. Ze dachten eerder aan demonen die uit de toiletafvoer naar boven kwamen. Vandaar dat ze beeldjes van de godin Fortuna (de godin van het geluk) in hun toilet plaatsten en met wierook en bloemslingers vereerden.

De inpandige tuin (”peristylium”) is het mooiste deel van het huis. Hier kon de familie genieten van bloemen, planten, struiken en bomen met daartussen standbeelden van Venus of Bacchus. Fonteinen spetterden druppels in het zonlicht en vogels kwetterden in het groen. Vanaf hun aanligbed in de aangrenzende eetkamer hadden de tafelgasten zo een fraai uitzicht.

Erotiek

Het museum besteedt ook aandacht aan het liefdesleven van de bewoners van de villa. „Romeinen deden niet stiekem over seks, maar hadden ook geen oversekste maatschappij”, zegt prof. Moormann. „Seks maakte openlijk deel uit van hun leven, net als in hun mythologie, waarin goden erotische ontmoetingen hadden en het niet erg nauw namen met de echtelijke trouw.”

Erotische voorstellingen waren in de Romeinse wereld volop zichtbaar, zowel thuis als in het openbaar, zo maakt het museum duidelijk. Ze riepen in de Romeinse cultuur geen gevoelens van gêne op. Lampen, amuletten en afbeeldingen van geslachtsdelen dienden om het kwaad af te weren en vruchtbaarheid te bevorderen. Het is deze cultuur waarin de apostel Paulus zijn tegendraadse boodschap van kuisheid, liefde en trouw bracht.

Kunsthistorica Brenda Meuleman schreef een spannend verhaal dat zich afspeelt in ”Casa Romana”. Het is te beluisteren met een audiotour die de luisteraar door de verschillende vertrekken leidt.

De tentoonstelling ”Casa Romana” is te zien tot en met 17 september in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. www.rmo.nl/casaromana