Vertrouwen in een formatie essentieel, maar... moeilijk maakbaar
Een wonderlijk schouwspel, zo valt de achterliggende formatieweek te typeren. Dinsdag mochten GroenLinksleider Klaver en ChristenUnievoorman Segers in de Stadhouderskamer bij informateur Tjeenk Willink langskomen, later op die dag ook Rutte (VVD), Buma (CDA) en Pechtold (D66). Woensdag verschoof het toneel naar het fraaie woonhuis van de informateur in Scheveningen, waar de verkenner sprak met Rutte en Klaver. Donderdag was het Catshuis de plaats van handeling waar de informateur en de leiders van VVD, CDA, D66 en GroenLinks elkaar diep in de ogen keken. En zo trekt de karavaan door heel de residentie.
Waarom Tjeenk Willink kiest voor deze locatiewisselingen? Eén ding zal vast meespelen: door mensen uit hun natuurlijke omgeving te plukken, verleid je ze soms hun oude posities te herzien en weer eens met frisse blik tegen de zaken aan te kijken. Daarbij beoogt de ontvangst in een privéwoning nog een ander doel: in zo’n informele, intieme setting kan tussen de hoofdrolspelers makkelijker een persoonlijke band groeien en onderling vertrouwen ontstaan. En iedereen weet dat dit cruciaal is voor het slagen van een formatie.
Een bekend voorbeeld van deze aanpak is de formatie van het kabinet-Balkenende III (2007-2010), onder leiding van informateur Wijffels. Deze troonde de onderhandelaars Balkenende (CDA), Bos (PvdA) en Rouvoet (CU) alsmede hun secondanten mee naar het Friese Beetsterzwaag. Daar, ver van het Haags gewoel, moest een relaxed bijna-vakantiegevoel ontstaan, en moesten de aanwezige politici voor alles investeren in persoonlijk vertrouwen.
En het moet gezegd worden: het kabinet kwám er. Toch is het juist die ervaring van tien jaar geleden die ertoe noopt ten minste twee kritische kanttekeningen te plaatsen bij een sterke inzet op het creëren van goede verhoudingen.
De eerste is dat vertrouwen tussen de hoofdrolspelers nog niet hetzelfde is als vertrouwen tussen partijen. Natuurlijk, als de mannen die in de frontlinie staan met elkaar kunnen lezen en schrijven, helpt dat enorm. Dat zagen we vijf jaar geleden bij Rutte en Samsom. Doordat deze generatiegenoten eenzelfde drive hadden en prima met elkaar overweg konden, timmerden ze in no time een kabinet in elkaar. En hielden ze hun coalitieschip nog vijf jaar lang in de vaart ook, ondanks flinke programmatische tegenstellingen.
Maar achter en naast deze voormannen stonden andere partijgenoten, een Zijlstra (VVD) en een Spekman (PvdA), die het samenwerken soms flink bemoeilijkten. Vertrouwen kweken tijdens een formatie is één, daarna met een veel grotere ploeg van uitvoerders van het programma het vertrouwen behouden is twee.
De tweede kanttekening is dat onderling vertrouwen nauwelijks maakbaar is. Want wat Wijffels in 2007 ook uit de kast trok, tussen Balkenende en Bos is het nooit echt iets geworden. Ze lagen elkaar niet. Ze waren geen vrienden en zouden het nooit worden, al bezochten ze ook een keer samen een voetbalwedstrijd.
Daarbij komt dat als vertrouwen eenmaal geschaad is, dit haast niet meer te repareren valt. Dat Balkenende in 2006 zijn rivaal Bos verweet een jokkebrok te zijn („u draait en u bent niet eerlijk”), is in de persoonlijke verhoudingen altijd blijven voortvreten.
En dat brengt dan weer terug bij de huidige formatie. Zeker, het hervormingskabinet-Balkenende II (CDA, VVD en D66) staat als succesvol te boek. Zo bezien start een coalitie die opnieuw uit deze partijen bestaat (eventueel aangevuld met GroenLinks) onder een gunstig gesternte.
Daar tegenover staat echter dat het stroperige verloop van de besprekingen tot nu toe, en het door Pechtold geschade vertrouwen (niet alleen bij de ChristenUnie, maar ook bij het CDA), al een flinke hypotheek hebben gelegd op deze formatie. Als de besprekingen en onderhandelingen nog even langer gaan duren, kan de te vormen coalitie het tegen heug en meugbeeld dat nu reeds aan het ontstaan is, al niet meer van zich afschudden. Dat gaat dan ongetwijfeld ook doorwerken in de verdere regeerperiode.
