Op een doordeweekse dag hebben de drie medewerkers van Dunkin’ Donuts aan de Nieuwendijk in Amsterdam hun handen vol aan donutliefhebbers. Tussen de dertig en veertig bezoekers staan geduldig in de rij. Eerst afrekenen, daarna met het bonnetje in de hand langs de jongedame die met een plastic handschoentje een donut naar keuze pakt en vervolgens naar de medewerker die de koffie- en andere drankautomaten bedient. Net als bij een benzinestation wordt er op de papieren beker met de smoothie, cappuccino of shake een dekseltje gedrukt. De donut verdwijnt in een eveneens papieren zakje. Samen al gauw voor een bedrag tussen de 5 en de 6 euro.

In de vitrine liggen kleurrijke donuts. Voor de Amsterdamse vestiging zijn in een fabriek naast stadion ArenA speciale exemplaren ontwikkeld: met stroopwafelvulling en eentje met zogenaamde Andreaskruisen erop, gevuld met gele room.

Een gezin dat een dagje Amsterdam doet, heeft achter in de zaak plaatsgenomen. Voor hen staan de donuts op tafel. Man, vrouw en twee tieners hebben een hele doos ingekocht. Zes stuks. „Wel erg zoet”, zegt de man, die aangeeft van de donuts te hebben gehoord en ze eens te willen proeven. Hij neemt er eentje extra.

Hun gebruik van stoelen en een tafeltje vormt een uitzondering. In de winkel –die in tegenstelling tot de Amerikaanse vestigingen niet is ingericht met zoetroze en oranje kleuren, maar meer warme bruine en donkerrode kleuren– bevinden zich slechts enkele tafeltjes. Ook enkele barkrukken maken het mogelijk om ter plekke de donut te proeven. Maar voorop staat het fastfoodconcept: meenemen en vertrekken.

Op straat

Eten op straat wordt steeds meer een trend. Waar je ook komt: overal verschijnen eetgelegenheden op plaatsen waar voorheen vooral mode en andere artikelen aan de man of vrouw werden gebracht.

Lopend eten – het is bij Dunkin’ Donuts niet anders. Een gestage toeristenstroom trekt over de Nieuwendijk. Veel van de internationale gasten nuttigen onderweg tussen het shoppen door de zoete hap en het warme of koude drankje.

Halverwege de jaren 90 probeerde de bakkerij- en donutketen het ook al in Nederland. Het bedrijf kreeg destijds geen vaste grond onder de voeten en sloot de zaken weer. Nu is het terug. Half maart leidde de opening van de eerste vestiging in hartje Amsterdam tot chaotische taferelen. Via Facebook was bekendgemaakt dat de eerste honderd klanten een jaar lang zes gratis donuts per week mochten afhalen. Om vier uur op de middag vóór de opening stond de eerste klant, gewapend met campingstoel en slaapzak, al voor de deur. Rond middernacht begonnen zeker zeventig mensen te dringen en tegen de deur te duwen en in de ochtend stonden er lange rijen in de bekende winkelstraat.

Het is ondernemer Nabil Besali die Dunkin’ Donuts weer in Nederland introduceerde. Hij heeft de masterfranchise in handen en was genoodzaakt bij de eerste winkel in de dagen na de opening extra beveiliging in te zetten. Enkele weken later opende hij een tweede vestiging aan de Damstraat, gevolgd door een filiaal aan de Beethovenstraat, in de buurt het World Trade Center. Inmiddels staat de teller op vijf zaken, allemaal in Amsterdam. Ze zijn iedere dag van 7 uur ’s ochtends tot 10 uur ’s avonds bemand.

De grootste donutketen ter wereld wil de komende vijf jaar in totaal 25 vestigingen openen. Na Amsterdam zijn de andere grote steden aan de beurt. Er wordt onder meer gedacht aan donutzaakjes in scholen, tankstations en ziekenhuizen. Ook wordt er achter de schermen gepraat met grote retailconcerns, waarin mogelijke kleine vestigingen kunnen openen. De meeneemformule betekent dat er in de zaak weinig plaats nodig is. Dat scheelt dure winkelmeters.

Hoewel foodkenners ook Dunkin’s Donuts steevast tot de fastfoodketens rekenen, bestrijdt Besali deze aanduiding. „Dunkin’ Donuts is een banketbakkerij- en koffieformule. Twintig jaar geleden was er nog geen koffiebelevenis. Dat is nu wel het geval”, aldus de ondernemer, die in de Nederlandse markt voldoende ruimte ziet voor nog meer horeca die zich richt op koffie en speciale drankjes met iets lekkers.

De komst van Dunkin’ Donuts staat niet op zichzelf. In maart ging een eerste restaurant van fastfoodreus Taco Bell open in de binnenstad van Eindhoven. Taco Bell serveert typisch Mexicaanse gerechten zoals taco’s en burrito’s. De onderneming heeft aangekondigd de komende vier jaar twintig restaurants in de markt te zetten. De eerste vestiging van Taco Bell heeft tachtig zitplaatsen, gratis wifi en oplaadpunten voor telefoons en laptops. Naast de typisch Mexicaanse crunchy taco’s en burrito’s staat er een nieuw soort quesadilla (soort tosti) op de kaart. Speciaal voor de Nederlandse markt wordt er verse Pico de Gallo salas (soort saus) toegevoegd. Naast vlees is er een vegetarische variant beschikbaar.

Utrecht

Drie andere ketens zullen eveneens dit jaar hun deuren openen. De start daarvan lijkt vooral plaats te hebben op en rond station Utrecht Centraal. Daar komt weer een Pizza Hut – na vijftien jaar afwezigheid (een Rotterdamse franchisezaak daargelaten) en in december zullen de in de VS zo populaire hamburgerketen Five Guys en de grillketen TGI Fridays boven en onder elkaar openen, pal naast een grote vestiging van Vapiona, een keten met Italiaanse gerechten. Five Guys geniet bekendheid doordat oud-president Barack Obama er met enige regelmaat een hamburger bestelde. De restaurants komen in het nieuwe gebouw Het Paviljoen, boven treinsporen 1, 2 en 3.

Ubel Zuiderveld, zelfstandig foodservicewatcher, spreekt van een echte trend. „De nieuwe restaurants komen in golven, zoals in de vorige eeuw bij McDonald’s met een paar anderen. In de jaren 90 hebben Fridays en Dunkin het al geprobeerd. Vorig jaar kwam Papa Johns naar Haarlem.”

Het gaat volgens hem overigens niet alleen meer om Amerikaanse bedrijven. „Ook Belgische, Duitse en zelfs een paar Nederlandse bedrijven steken wederzijds de grens over. Concepten die dicht tegen fastfood aanzitten, zoals New York Pizza, ruiken eveneens kansen en openen nieuwe vestigingen. En een grote Chinees zou plannen hebben naar Europa te komen. Het speelt echt internationaal.”

De reden is volgens Zuiderveld vrij simpel. „De crisis is voorbij en de markt in bijvoorbeeld Amerika is verzadigd. Iedereen wil groeien. Dat zit in de genen van een ondernemer.”

Hebben ze kans van slagen? „Het is vooral een zaak van lange adem en veel geld en dus van goede financiers. Je hebt in feite om de drie tot vijf jaar een nieuwe inrichting nodig. Ook aanpassingen van de huisstijl kosten veel geld.”

Dat het een zaak van lange adem is, blijkt volgens hem uit de wijze waarop de bestaande ketens hun positie veroverden. „McDonald’s heeft er twintig jaar over gedaan om te worden wat het nu is. Ook Burger King had veel tijd nodig. Die zijn wel tien jaar achtereen rond de veertig vestigingen blijven hangen, groei er zat niet in. Voor de kosten is dat een minimum. Je hebt je al gauw veertig tot vijftig vestigingen nodig.”

Het aantal mislukkingen is volgens Zuiderveld dan ook veel groter dan het aantal geslaagde pogingen. Voorbeelden daarvan zijn Applebee’s (grill), Arby’s (sandwiches), Dunkin’ Donuts eerder en Wendy’s (hamburgers). „Ook nu zullen er onder de nieuwkomers weer sneuvelen”, voorspelt hij.

De omzet van de Amerikaanse fastfoodconcepten in Nederland (hotels en dergelijke niet meegerekend) groeit hard, becijfert Zuiderveld. „In 1997 waren de grote vijf, aangevuld met wat kleintjes, goed voor een omzet van opgeteld 290 miljoen euro, in 2007 was dat al 590 miljoen en dit jaar zal de gezamenlijke omzet uitkomen op minstens 1,2 miljard.”

Allemaal willen ze de grootste zijn. Zuiderveld: „Het gaat deze ketens vooral om de snelheid. Allereerst als het gaat om het serveren. Dat is het verschil met de drie- of viersterrenrestaurants. Snelheid is de motor achter deze bedrijven. Vooral Amerikanen zijn daar goed in. Ik spreek wel van de systeemgastronomie, Belgen hebben er hun eigen benaming voor: snelrestauratie.”

Snelheid geldt ook voor de ontwikkeling van het bedrijf zelf. „Fridays heeft bijvoorbeeld aangekondigd met vijf vestigingen tegelijk te starten.”

Leeg

Wat meespeelt bij de komst van de ketens naar Nederland is de prijs van onroerend goed. „In winkelstraten van middelgrote steden staan veel panden leeg. Bovendien zijn franchisenemers weer goed binnen te halen en veranderen winkelcentra razendsnel: er vestigen zich tal van aan voeding gerelateerde concepten zoals oude ambachten, bierbrouwerijtjes en dergelijke. Pas zag ik in een stad in het noorden een appeltaartfabriekje. De winkelcentra worden beleeflocaties met eten en drinken.”

De foodwatcher is benieuwd „hoe er combinaties met de online- en offlinemarkt worden gemaakt en hoe de bezorgservice zich zal ontwikkelen. Burger King doet al aan bezorging.” Enkele weken geleden maakte ook McDonald’s bekend de hamburgers aan huis af te gaan leveren.

Voedingsdeskundige Liesbeth Smit, die drie jaar in de Verenigde Staten woonde, betwijfelt of de ketens in Nederland vaste voet aan de grond zullen krijgen. „Het zijn vaak mensen uit een bepaalde sociale klasse die dat soort gelegenheden bezoeken. De hoogopgeleide vrouw die superfoods eet, ga je daar niet vinden. Wellicht spreken deze goedkopere restaurants wel mensen aan die een snelle ongezonde hap willen voor een lage prijs.”

Zuiderveld is het niet met haar eens. „Ongezond? Dat zegt iedereen. Maar wat is ongezond of gezond? Voor mij is gezond eten het nuttigen van gevarieerd voedsel, in combinatie met bewegen. Daar past best een hamburger of frietje tussen. Bovendien is lang niet alle fastfood ongezond. Zoals chipotles uit Engeland: vers, niks diepvries. McDonald’s ontwikkelt zich ook. Je hoeft er niet gek van op te kijken als daar over enkele decennia alleen nog maar avocado’s en sprinkhanensnacks worden geserveerd.”

Amerikaanse ketens in Nederland

1971 McDonalds

1972 Kentucky Fried Chicken

1973 Pizza Hut

1981 Burger King

1997 Dunkin’ Donuts

1997 TGI Fridays

2000 Subway

2009 Starbucks

2016 Papa John’s

2017 Dunkin’ Donuts (keert terug)

2017 TGI Fridays (keert terug)

2017 Five Guys

2017 Taco Bell

2017 Pizza Hut (keert terug)

Top tien

Top tien van ketens waar Nederlandse consumenten de meeste fastfood kopen.

1. McDonald’s (bekend van de hamburgergerechten)

2. Burger King (ook hamburgers)

3. Kentucky Fried Chicken (kippenvlees)

4. Domino’s Pizza (pizza’s)

5. Subway (belegde broodjes)

6. Kwalitaria (snacks)

7. New York Pizza (pizza’s)

8. La Place (maaltijden)

9. Wok to Go (wokproducten)

10. Starbucks (koffie en broodjes)