We weten ons geen raad meer met de martelaren uit de 16e eeuw, denk je soms. Zelfs reformatorische christenen lezen meestal niet graag over de gruwelijke dood van Guido de Brès, Jan de Bakker of Wendelmoed Claesdochter. Te heftig? Te confronterend? Te lang geleden? Heeft het te maken met het verdwijnen van de interesse in kerkgeschiedenis, of met het verdwijnen van de eeuwenlang gekoesterde wrok tegen de Rooms-Katholieke Kerk? Of, nog ernstiger, snappen we niet goed meer dat een mens alles –leven, gezondheid, gezin, geld en bezit– wil opofferen voor zijn diepste overtuiging? Zijn wij meer dan onze voorouders gericht op een praktisch christendom in het hier en nu, en vergeten we daarbij de overdenking van het toekomende leven?

Het is jammer dat de uitgevers van ”Foxe’s Book of Martyrs” in hun inleiding op het boek niet op zulke vragen ingaan. Paul L. Maier –jawel, dezelfde als de romanschrijver– en R. C. Linnenkugel tekenen voor een goed leesbare tekst en fraaie, korte toelichtingen en kaders. Maar in hun inleidende verhaal behandelen ze slechts de geschiedenis van het boek dat ze uitgeven en de manier waarop ze de tekst hebben aangepakt: hoe ze verhalen hebben ingekort en gedeelten hebben weggelaten, hoe ze te werk gegaan zijn bij het hertalen en toelichten. De fundamentele vragen van de geschiedschrijver ontbreken.

Ze eindigen hun inleiding eenvoudig met: „We moeten begrijpen dat de kwaliteiten die we van moderne geschiedschrijving vragen –onbevooroordeelde distantie, objectiviteit, kalme neutraliteit– hier eenvoudigweg niet van toepassing zijn. Dat gold voor alle schrijvers van die polemische periode.” De huidige uitgave wil de lezer daarom slechts „in staat stellen om een kijkje te nemen in het hoofd en in de wereld van John Foxe, een briljante wetenschapper en geschiedschrijver – hoewel duidelijk bevooroordeeld, toch een begaafd ‘martyrologist’ met een kleurrijke pen.” En dat gaat dan naadloos over in Foxes eigen inleiding, zonder tussenkopje, zonder witregel zelfs.

Stichtelijk boek

Het is de vraag of dat genoeg is om een hedendaags publiek naar dit boek toe te trekken. De oorspronkelijke auteur, John Foxe, hoopt in elk geval dat de lezer zijn verhalen met stichting kan lezen: „Zouden we niet moeten leren van hun voorbeeld, wij, die nu het nageslacht en de kinderen van deze martelaren zijn, zouden we niet vermaand moeten worden door hun voorbeeld? Als wij niet hun liefde tot alle mensen kunnen uitdrukken, laat ons dan tenminste niemand enige oorzaak tot aanstoot geven. Laat ons verre blijven van bloedvergieten, laat onze tongen verre blijven van het beschadigen van andermans naam en eer. En laat ons, hun voorbeeld navolgend, niet terugschrikken voor het martelaarschap, als de zaak dat ook van ons vordert.”

Het zou mooi zijn als wij nog steeds de afstand van vier tot vijf eeuwen zouden kunnen overbruggen en deze verhalen direct met stichting lezen.

Toch kun je daarbij als lezer de nodige drempels ervaren. Als dit boek een historische studie moet zijn, heb je behoefte aan meer context en meer duiding van de geschiedenis. Maar als het op de markt gebracht wordt als stichtelijk boek, heb je behoefte aan duidelijker verbanden tussen deze verhalen en het leven van hedendaagse christenen. Meer hervertelling en actuele toepassing, zeg maar.

Niettemin kunnen we blij zijn met de uitgave van ”Foxe’s Book of Martyrs”. Verhalen als deze mogen niet vergeten worden, en het is de taak van elke nieuwe generatie om ze toegankelijk te houden. Protestanten zijn daar sowieso veel minder goed in dan katholieken (die de gewoonte hebben om martelaren heilig te verklaren en dus vanzelfsprekend te herdenken). Daarom is het alleen maar toe te juichen dat er opnieuw een editie op de markt is van dit standaardwerk, dat voor het eerst in 1563 verscheen en in z’n oorspronkelijke vorm meer dan 3000 bladzijden dik was.

John Foxe begint zijn martelarengeschiedenis bij de Vroege Kerk: Stefanus, Jakobus, Petrus, de christenvervolgingen onder keizer Nero en de latere Romeinse keizers. Daarna schakelt hij over op een geschiedenis van de oude Engelse koningen, waarbij de martelaren wat uit het zicht verdwijnen. En daarna volgen dan heel snel de waldenzen, John Wycliffe, Johannes Hus en andere wegbereiders van de Reformatie. Dat is op zich al opmerkelijk, en het geldt voor de meeste protestantse martelarenboeken: de middeleeuwse kruisvaarders worden overgeslagen. Misschien omdat dat een ander soort martelaarschap betreft: militanter, actiever. Kruisvaarders slepen bovendien anderen mee in de dood – en daarmee passen ze niet bij de gedachte van ”slachtschaapkens Christi”, ze lijken meer aan te sluiten bij het idee van de terrorist-martelaar. Daarom trekt de reformatorische traditie waarschijnlijk liever een directe lijn van de vroegchristelijke martelaren naar de martelaren van de Reformatietijd.

John Foxe legt voor middeleeuwen en 16e eeuw een zwaar accent op de Engelse geschiedenis. Toch komt hier en daar het buitenland aan bod. Ook Nederlandse martelarenverhalen heeft hij kennelijk gelezen, want hij ruimt bijvoorbeeld een plekje in voor Hendrik Voes en Jan van Essen, „two fearless Augustinian friars”, die bij hem Henry Voes en John Esch heten. Verder kent hij Henry of Sutphen (= Hendrick van Zutphen), de „heroic widow from Holland” Wedelmuta (= Wendelmoed Claesdr.), „Ursula Maria and virgins of noble stock at Delden”(= Ursula en Maria van Beckum) en diverse anderen.

Alleen jammer dat de prachtige gravures van Jan Luyken in zijn tijd nog niet beschikbaar waren. De houtsneden uit zijn boek zijn weinig treffend of opmerkelijk. Maar gelukkig hebben de tekstbezorgers hun best gedaan om het boek te verrijken met nog andere kleurenillustraties, zodat het er leesbaar en aantrekkelijk uitziet.

Boekgegevens

Foxe’s Book of Martyrs, John Foxe, ed. Paul L. Maier & R. C. Linnenkugel; uitg. Kregel Publications, Grand Rapids; ISBN 978 0 8254 4329 9; 440 blz.; $ 29,99.