Atlassen volgen graag de nieuwste trends. Het klimaat, de opwarming van de aarde, duurzaamheid, opwekking van groene energie – de thema’s vragen de laatste jaren ononderbroken de aandacht. Denk alleen al aan de klimaattop in Parijs, de duurzaamheidsdoelen van de VN en de opkomst van zonne- en windenergie. Het zijn juist ook deze thema’s die stuk voor stuk aan de orde komen in de nieuwste, 55e editie van de Bosatlas, met bijna 30 pagina’s meer aan kaarten dan de vorige versie.

Valt het wel mee met klimaatverandering? Niet als we kaart 242A (zie afbeelding 1 na foto van Perito Morenogletsjer) mogen geloven. Hoewel klimaatsceptici suggereren dat de temperatuurstijging zich de laatste twintig jaar stabiliseert, lijkt de temperatuurgrafiek de laatste jaren nog sterker te stijgen. Zo is het in Europa inmiddels gemiddeld ruim 1 graad Celsius warmer dan in het jaar 1900.

De kaarten van het Noordpoolgebied brengen de opwarming van de aarde ook nadrukkelijk in beeld. Dat zijn er zeven (pag. 274-275), terwijl de 54e editie er maar één bevatte. De hoeveelheid zee-ijs laat –in met name in de zomer– een forse afname zien (zie afbeelding 2). Terwijl er in de jaren 80 in de nazomer nog zo’n 8 miljoen vierkante kilometer zee-ijs lag, was dat in september 2012 bijna gehalveerd naar amper 5 miljoen. Het pak met landijs op Groenland blijkt op verschillende plekken dunner te zijn geworden.

Het oppervlakte aan zee-ijs bij de Zuidpool neemt juist licht toe, blijkt eveneens uit een grafiek (blz. 276). Voer voor klimaatsceptici. Toch zijn er aanwijzingen dat dit juist een teken is van klimaatverandering.

De terugtrekking van gletsjers is een ander bewijs voor de opwarming van de aarde. Dit fenomeen valt echter –net als de smeltende permafrost en de opschuivende wijngrens– niet af te leiden uit deze editie van de Bosatlas. Een van de beeldende nieuwe foto’s bij de landschapskaart toont echter de beroemde Perito Morenogletsjer in Argentinië (foutief weergegeven in Chili, zie foto). Deze indrukwekkende blauwgekleurde ijsmassa is bijzonder, omdat het een van de weinige gletsjers in de wereld is die aangroeien. Zal deze gletsjer over 25 jaar ook nog groeien?

De kwetsbaarheid van veel Afrikaanse landen voor de gevolgen van klimaatverandering blijkt toegenomen (kaart 242C, zie afbeelding 3). In Nederland is er juist onverminderd een laag risico op grote gevolgen. Dankzij onze rijkdom. Juist daarom roept dit kaartje de vraag op of we de verantwoordelijkheid willen dragen dat het in armere landen fout loopt, juist door onze ongebreidelde consumptie.

Die consumptie is bijvoorbeeld af te meten aan de gemiddelde uitstoot van broeikasgassen. In het kaartje van de koolstofdioxideproductie per inwoner (247A) springt Nederland er op een nadelige manier uit in Europa. We stoten ruim 10 ton CO2 uit per inwoner (zie afbeelding 4)!

Klimaatsceptici werpen vaak tegen dat de toename van CO2 in de atmosfeer zou zorgen voor de vergroening van de planeet. Koolstofdioxide is als mest voor planten, en daar is geen speld tussen te krijgen. Toch blijkt uit de atlas (kaart 249D) juist dat op de plaatsen met het meeste bos –rond de evenaar– al jaren ontbossing plaatsheeft.

In de Europese paragraaf geven de nieuwe kaarten over natuurgeweld (80-81) inzicht in het gewijzigde klimaat. Extreme regenval en droogte komen volgens wetenschappers immers steeds vaker voor. Een kaartje toont de hevige neerslag en de daarop volgende overstromingen van de Elbe en de Donau in 2013 (kaart 81C).

Nog dichter bij huis biedt de 55e editie een serie nieuwe kaarten over Ruimte voor de Rivier in Nederland (pag. 42-43). Het project moet de gevolgen van eventueel hoogwater door klimaatverandering in ons land indammen. Extra uitgebreid zijn ook de pagina’s over de productie van duurzame energie. Er is zelfs een kaart over de inpassing van het lokale windmolenpark in het landschap bij Urk, compleet met vliegroutes van vogels – alsof die zich daaraan houden. En –hoewel niet nieuw– de kaarten over het klimaat in Nederland laten zien dat de gemiddelde temperatuur duidelijk toeneemt (kaart 38A). Terwijl in de periode 1950-1981 de lijn van een gemiddelde van 9,6 graden Celsius bij Zeeland lag, verplaatste deze zich in de periode 1981-2010 naar het noorden: Friesland/Overijssel (zie afbeelding 5).

Of je nu wel of niet gelooft dat de mens de belangrijkste veroorzaker is van klimaatverandering, de Bosatlas drukt je tegenwoordig met de neus op de feiten. De aarde warmt op. En de urgentie roept om maatregelen. Al haalde je vroeger voor aardrijkskunde meestal een onvoldoende of houd je dit naslagwerk op z’n kop, één ding verandert niet: de kwestie klimaatverandering is hiermee blijvend aangekaart.

Atlas gevoelig voor trends

Als een bepaald thema hip is, bestaat de kans dat je het binnen een paar jaar terug kunt vinden in de Bosatlas. Een selectie van (verdwenen) kaarten rond trends.

• Islamitische Staat duikt op op de pagina’s van de atlas. Zo staat er op pag. 265 een overzicht van islamitische terreurbewegingen.

• Het kaartje over het voorkomen van hiv/aids in Afrika is verdwenen. Over de ziekte hoorde in je in het vorige decennium frequenter dan tegenwoordig.

• Na de aardbevingen in Groningen lag de opname van prognoses van bodemdaling in die provincie voor de hand (kaart 65A). In het noordoosten is de verwachte daling het hoogst: ruim 38 centimeter.

• Wel of niet boren naar olie op de Noordpool? Die discussie vulde de afgelopen jaren menige krantenpagina. Kaart 275B laat alle natuurlijke hulpbronnen (naast olie ook gas en waardevolle metalen) in het gebied haarfijn zien.

• De kaart met cfk-gebruik (in 54e editie) is verdwenen. Niet vreemd, het is steeds minder een issue door het verbod op het gebruik ervan. Andere milieuproblemen waarvoor veel aandacht is, staan nu wel in de atlas: zoals plasticsoep, fijnstof en vervuilde steden (kaarten 247B-D).

• Kaarten over asielzoekers (kaart 48C) zijn niet nieuw, maar maken wel inzichtelijk dat de omvang van de vluchtelingenstroom gerelativeerd kan worden als deze vergeleken wordt met het aantal asielzoekers in het jaar 1999. Misschien dat in een volgende versie de aanduiding allochtonen (kaart 48A) verandert in Nederlanders met een migratie-achtergrond? Of is de Bosatlas niet gevoelig voor trends op taalgebied?

Andere opvallende veranderingen in de Bosatlas

• Nieuw is een kaart over het reformatorisch onderwijs in de atlas (kaart 50F, zie afbeelding 6). Alle refoscholen staan erop aangegeven, uiteraard vooral in de Biblebelt. Het kaartje roept wel vragen op. Waarom zijn de verschillende locaties van de Hoornbeeck niet weergegeven? Welke reformatorische basisschool bevindt zich in de buurt van Dokkum? In Drachten is er een, maar bij Dokkum?

• Wat voorheen Latijns-Amerika was, is nu gesplitst: eerst komt Midden-Amerika (pag. 214-217) aan de orde, daarna Zuid-Amerika (pag. 218-231).

• De grens van de Westelijke Jordaanoever en Gazastrook met Israël (kaart 153A) is niet meer ononderbroken, maar wordt nu weergegeven als gestreepte lijn: het doet ook meer recht aan de realiteit, het gaat immers om een omstreden, niet definitieve grenslijn.

• Nieuw zijn paginagrote overzichtskaarten per werelddeel waarop de oorspronkelijke landschappen (bos, savanne, woestijn etc.) en de plantengroei zijn aangegeven. Naast de landschapskaarten is plaats ingeruimd voor foto’s van de landschappen. Op de kaart is de fotolocatie aangegeven.

• Natuurkundige kaarten zijn opvallend anders vormgegeven. De kleuren zijn iets contrasterender. En het grootste verschil – na vergelijking met oudere edities: het is vele malen gedetailleerder. Het reliëf ligt haast op de pagina. Bergen en heuvels krijgen meer diepte. Details van de ligging van rivieren, vormen van meren en kustlijnen zijn ook preciezer. Tenminste, als er gekeken wordt naar de kaarten van continenten. Andere natuurkundige kaarten, van bijvoorbeeld Zwitserland, blijken –afgezien van het mooie extra diepte-effect– minder details te bevatten. De contouren van de Bodensee en het Meer van Genève zijn opeens vloeiender. De Rijn lijkt wat minder bochtig. En zelfs de (snel)wegen zijn meer rechttoe, rechtaan getekend. Begon de tijd te dringen voor de kaartenmaker?