De geschiedenis is bekend: de Duitse monnik Maarten Luther publiceert op 31 oktober 1517 bijna honderd stellingen tegen de aflaathandel in de Katholieke Kerk. Dan treedt er een soort sneeuwbaleffect op: de paus keert zich tegen de aantijgingen van Luther, die op zijn beurt steun krijgt van een aantal Duitse vorsten. De kerk doet Luther in de ban, terwijl het herontdekte Evangelie zijn werk doet in harten van mensen. Als de jaren verstrijken, blijkt de breuk niet meer te helen. Rooms-katholieken en protestanten –onderling sterk verdeeld– trekken gescheiden verder.

Ongepast

Honderd jaar later, in 1617, staan de protestanten voor het eerst voor de vraag hoe ze de kerkhervorming gaan herdenken. De Duitse calvinistische paltsgraaf Frederik V stelt voor om een gezamenlijke viering van gereformeerden en lutheranen te houden. Lutherse politici en theologen beschuldigen hem echter van ongepaste motieven: de vorst zou namelijk willen laten zien dat de calvinisten in de Palts tot de lutherse traditie behoren en daarom een wettige plaats in het Duitse rijk hebben.

Volgens Frederik ligt dat anders. De Reformatieherdenking is in de eerste plaats bedoeld om God te danken voor wat Hij, door Luthers herontdekking van het Evangelie, aan de Duitse kerk heeft gegeven. Bovendien zullen de kerk van Rome en de rooms-katholieke Duitse keizer zien dat protestanten, ondanks hun interne disputen, een sterke eenheid vormen.

Frederik kan zijn medeprotestanten niet overtuigen. Hij is calvinist, dus verdacht bij lutheranen. Het resultaat is dat gereformeerden en lutheranen in 1617 ieder hun eigen herdenking houden.

Invloed

Het voorval laat volgens de Apeldoornse kerkhistoricus prof. dr. H. J. Selderhuis zien dat vragen naar het hoe en waarom van een herdenking niet nieuw zijn. Ze zijn zelfs heel actueel, schrijft de directeur van het platform Refo500 in de recent verschenen bundel ”Protestantism after 500 years”, onder redactie van Thomas Albert Howard en Mark A. Noll. „De positie van het christendom in Europa is in de afgelopen vijftig jaar zo veel sterker veranderd dan in de 450 jaar tussen 1517 en halverwege de twintigste eeuw.”

De 500e verjaardag van de Reformatie wordt groots herdacht. Duitsland stopt miljoenen in het restaureren en opknappen van Luthersteden en monumenten, terwijl musea en uitgeverijen hard werken aan tentoonstellingen en boeken over de zestiende-eeuwse kerkhervormer. Waarom eigenlijk?

Motieven

Wetenschappers hebben vaak een historisch motief: ze zijn geïnteresseerd in wie wat wanneer deed en waar en waarom. Want dat de Reformatie grote invloed had op de geschiedenis en identiteit in Europa, staat buiten kijf. Het protestantisme bracht niet alleen een herstel van Bijbelse waarheden (en een scheuring van de kerk), maar het beïnvloedde of bevorderde ook in meerdere of mindere mate liberalisme, democratie, kapitalisme, individualisme, nationalisme en moderne wetenschap. Zoals de Amerikaanse historicus Brad Gregory elders in de bundel schrijft: „Wat vijf eeuwen geleden gebeurde, beïnvloedt vandaag de dag de levens van iedereen. Niet alleen in Europa en Noord-Amerika, maar overal ter wereld, of het nu gaat om christenen of om andere gelovigen.”

Ook theologische motieven kunnen een rol spelen bij de herdenking van de Reformatie. Rooms-katholieken kunnen die aangrijpen om te laten zien hoe verkeerd de reformatoren zaten, hoe slecht hun positie was of hoe desastreus hun invloed op de lange termijn was. Protestanten hebben de gelegenheid om Luthers handelingen te rechtvaardigen, zijn theologie opnieuw tot leven te brengen of om de waarheid van een bepaalde confessionele richting aan te tonen. Of om te laten zien hoe fout de Rooms-Katholieke Kerk zat.

De herdenking die luthersen en rooms-katholieken vandaag in de Zweedse stad Lund hielden, lijkt het meest uit te gaan van nog een ander theologisch motief dat prof. Selderhuis noemt: de eenheid in de westerse kerk terugbrengen. Beide partijen moeten hun geschilpunten achter zich laten en zich richten op een gezamenlijke toekomst, is hun boodschap. Het was immers nooit de bedoeling van Luther geweest om een nieuwe kerk te stichten. De latere ontwikkelingen leidden echter tot conflicten en geweld. „De herdenkingen van de Reformatie waren de afgelopen eeuwen aanleiding tot polemiek en confrontatie tussen de beide confessies, maar dit keer is het anders.”

Voor uitgevers, reisbureaus, musea en overheden is een Reformatieherdenking gewoon ”big business”: het levert honderdduizenden euro’s op. Bij hen spelen vooral economische motieven een rol.

Er zijn ook politieke redenen. In de voormalige Duitse Democratische Republiek (DDR) lag dat er in 1983, bij de 500e geboortedag van Luther, dik bovenop. Het land gebruikte de herdenking om het socialisme te promoten of om de protestanten in socialistische landen te steunen.

Maar volgens prof. Selderhuis zit er aan de 500e verjaardag van de Reformatie ook een politiek tintje. Die kan belangrijk zijn voor de identiteit van protestantse minderheden in rooms-katholieke landen, voor de vanouds protestantse landen die hun nationale erfgoed willen promoten, en ook voor Duitse deelstaten die deze kans aangrijpen om hun geschiedenis en cultuur te laten zien.

Vieren

Het gaat er volgens prof. Selderhuis om een goede balans te vinden in een Reformatieherdenking. Het woord ”viering” vermijdt hij liever: dat is te positief in een omgeving die neutraal probeert te zijn. „Maar aan de andere kant kan de term herdenking aangeven dat het gaat om iets puur historisch, iets uit het verleden, iets wat niet echt relevant meer is.” En dat is dus niet het geval, aldus de hoogleraar kerkgeschiedenis. Dus toch maar herdenking, of liever nog: jubileum.

Wat je beter ook niet kunt doen, is alleen op Luther focussen. Dat maakt de herdenking heel kwetsbaar, vindt prof. Selderhuis. „Een paar quotes van Luther over Joden, vrouwen en Turken en hij staat bekend als een intolerante fundamentalist die geen enkele boodschap voor vandaag heeft.”

De uitdaging ligt volgens hem om niet alleen vanuit protestants perspectief naar de Reformatie en het jubileum daarvan te kijken. Dat kan worden voorkomen door bijvoorbeeld te spreken van het meervoud reformaties. In de zestiende eeuw was er niet alleen sprake van een hervorming van kerk, theologie en spiritualiteit maar ook van het begrijpen van wetenschap, cultuur, recht en politiek.

De Reformatie was dus een proces waarin veel factoren een rol speelden, waaronder de theologische. Maar die was volgens de hoogleraar aan de Theologische Universiteit Apeldoorn wel beslissend. Luthers belangrijkste doel was niet een hervorming van de maatschappij of de herstuctering van het politieke en sociale leven in Europa. „Luthers doel was zelfs niet in de eerste plaats een hervorming van de kerk. Zeker, hij was zeer bezorgd over de staat van de geestelijkheid en het misbruik van de macht van de kerk. Maar zijn belangrijkste, en voor hem existentiële, zorg was de relatie tussen God en mens. Meer specifiek: de relatie tussen de heilige God en de zondige mens, of wat theologen de rechtvaardigingsleer noemen.”

De kerk zou deze „kwestie van schuld” moeten oppakken en een plek in de herdenking van de Reformatie moeten geven, om te laten zien dat ze weet waar de christelijke boodschap voor staat. „Als de dag na 31 oktober 2017 de laatste bus uit Wittenberg is vertrokken, wat zit er dan in de harten en gedachten van mensen die de Lutherplaatsen hebben bezocht, souvenirs hebben gekocht, boeken hebben gelezen, rondleidingen hebben gehad, of op een andere manier hebben stilgestaan bij de 500e verjaardag van de Reformatie? Het antwoord hangt zeker van je motivatie af. Als we dicht bij Luthers belangrijkste zorg zouden blijven, dan is het antwoord duidelijk. Een passende herdenking vereist bezinning op de betekenis van de rechtvaardiging door het geloof.”

rd.nl/reformatie