Op 14 oktober 1966 geven de journalisten Hans van Mierlo en Hans Gruijters met een aantal anderen het formele startschot voor de Politieke Partij Democraten ’66, kortweg D66. De Nijmeegse politicoloog en parlementair historicus Peter van der Heiden kijkt terug naar de afgelopen periode en velt een wetenschappelijk oordeel dat er niet om liegt. En oud-SGP-fractievoorzitter Van der Vlies, die tijdens zijn politieke loopbaan in de Tweede Kamer van 1981 tot 2010 D66 van nabij meemaakte, heeft ook weinig goede woorden over voor het optreden van de partij in de achterliggende decennia.

Wat heeft D66 in vijftig jaar bereikt?

Van der Heiden: „Als je let op het doel waarvoor de partij is opgericht, heel weinig. D66 wilde het Nederlandse politieke bestel opblazen. De partij pleitte voor een gekozen burgemeester, een gekozen minister-president, een gekozen formateur, afschaffing van de Eerste Kamer, correctieve referenda en dat soort dingen. Dat is allemaal niet gelukt.

Twee dingen zijn wel iets anders geworden. Aan de kabinetsformatie komt de koning niet meer te pas en er is een raadgevend referendum. Maar beide veranderingen in ons politieke bestel staan wel heel ver af van hetgeen D66 oorspronkelijk wilde.”

Van der Vlies: „We moeten de partij niet meer ‘eer’ geven dan nodig. In de afgelopen jaren zijn er veel wetten aanvaard die het christelijk karakter van onze samenleving ongedaan maakten. Daar was D66 niet als enige partij voor verantwoordelijk, want ze heeft nog nooit een meerderheid in de Tweede Kamer behaald en hopelijk zal dat ook nooit gebeuren. Maar D66 was wel een voortrekker om allerlei immateriële zaken te agenderen. En ze heeft andere partijen daarin meegekregen. Ik denk aan onderwerpen als abortus, euthanasie, gelijke behandeling, homohuwelijk, gewetensbezwaarde trouwambtenaren, koopzondagen, Zondagswet en godslastering.”

Waarom heeft D66 zo’n hekel aan met name het CDA?

Van der Heiden: „In vorige eeuw zaten het CDA en de voorlopers van het CDA onafgebroken in de opeenvolgende kabinetten. Medepartijoprichter Van Mierlo heeft er echt alles aan gedaan om ervoor te zorgen dat het CDA uit het centrum van de macht zou verdwijnen. Dat lukte in 1994 toen het CDA in één klap twintig zetels verloor. Van Mierlo had persoonlijk ook nog een rekening met het CDA te vereffenen. De toenmalige voorman Lubbers had D66 op een minder nette manier buiten de kabinetsformatie gehouden. Nu is het CDA echt uit het centrum van de macht verdwenen, maar dat heeft niets met D66 te maken. Het politieke landschap is versplinterd.”

Van der Vlies: „Toen het D66 niet lukte om het politieke bestel op te blazen, is de partij zich gaan richten op de thema’s autonome mens en zelfbeschikking. Dan kom je in botsing met christelijke waarden. D66 pleit voor een radicale scheiding van kerk en staat en zelfs voor een scheiding van politiek en geloof.

Ik vind zo’n scheiding kortzichtig, onheus en onhistorisch. Hoe kun je nu van een politicus vragen om zijn geloofsovertuiging niet bij de politieke discussie te betrekken? D66 wil een radicale scheiding tussen kerk en staat naar Frans model. Dat past niet bij de Nederlandse traditie, waar een gematigde scheiding van kerk en staat is doorgevoerd. Als ik kijk naar de desintegratie in de Franse samenleving, lijkt me zo’n radicale scheiding ook niet aan te bevelen.”

De verkiezingsuitslagen van D66 tonen veel gelijkenis met een op- en neergaande jojo. Hoe komt dat?

Van der Heiden: „De partij heeft geen diepgewortelde ideologische basis. D66 is een pragmatische programmapartij. Dan komt het bij verkiezingen aan op de persoon van de lijsttrekker. De eerste lijsttrekker van de partij, Van Mierlo, had iets charismatisch. Dat trok kiezers aan. Zijn opvolgers deden het stukken minder. Toen Van Mierlo voor de tweede keer lijsttrekker werd, behaalde hij het beste resultaat van de partij ooit, namelijk 24 zetels. Ik verwacht dat de partij in maart volgend jaar rond de vijftien zetels gaat halen.”

Staat D66 nu het dichtst bij de VVD of bij de PvdA?

Van der Heiden: „Dat weten ze zelf ook niet. Feit is dat de partij een communicerend vat vormde met VVD en PvdA. Als de VVD te rechts werd of de PvdA te links, dan profiteerde D66 daarvan. Op dit moment zit D66 aardig in de rechtse hoek. Dat geldt ook voor de PvdA. Vanwege het rechtse profiel van D66, is de partij nu niet aantrekkelijk voor PvdA’ers; zij vinden D66 te weinig progressief. Aan de partij kleeft het imago dat ze in feite nergens voor staat. In de Haagse wandelgangen ging het grapje rond dat D66 ooit heeft overwogen om als verkiezingsslogan te nemen: ”D66 staat voor niets”.

Heeft de partij nog bestaansrecht?

Van der Heiden: „Dat bepaalt de kiezer. Als wetenschapper constateer ik dat D66 de doelen die ze zichzelf bij de oprichting stelde, niet heeft gehaald. En dat de partij anno 2016 niet of nauwelijks moeite meer doet om allerlei staatkundige veranderingen door te voeren. D66 is een gewone politieke partij, net als de meeste andere. Ze is ingekapseld in het bestaande stelsel.

Op dit moment profileert de partij zich vooral op immateriële punten en op onderwijs. Dat laatste past prima bij het intellectuele karakter van de partij. Het eerste begrijp ik ook. De nadruk op immateriële zaken past uitstekend bij het liberale karakter van D66, waarin de individuele vrijheden centraal staan en overheidsbemoeienis in privézaken wordt afgewezen.”

Ziet u een bepaalde ontwikkeling bij D66? Worden de aanvallen op christelijke waarden en normen meer of minder?

Van der Vlies: „Het is even rustig geweest toen D66, SGP en ChristenUnie samen het tweede kabinet-Rutte gedoogden, maar de laatste maanden lijkt het wel of de partij alles weer aangrijpt. Ik denk aan de afschaffing van de Zondagswet, maar ook aan afschaffing van de formulering ”Bij de gratie Gods” uit alle wetten.”

Is D66 geschikt als regeringspartij?

Van der Heiden: „D66 deed het na regeringsdeelname meestal niet goed bij verkiezingen. Dat de partij in 1981, nadat de PvdA was opgestapt, toch deel uit bleef maken van de regering, hebben de leden nooit goed kunnen begrijpen. Partijoprichter Van Mierlo oefende ten tijde van Balkenende II, toen CDA, VVD en D66 samen in een kabinet zaten, openlijk kritiek uit op de deelname. Dat partij behaalde daarna, in 2006, drie zetels. In 1982 verloor de partij na regeringsdeelname elf zetels.”

Zou de ChristenUnie samen met D66 in een kabinet kunnen zitten?

Van der Heiden: „De vorige leider van de CU, Slob, kon persoonlijk goed opschieten met D66-voorman Pechtold. Dat is opmerkelijk, want hetgeen D66 voorstaat op immaterieel terrein moet voor de Christen­Unie vloeken in de kerk zijn. Ik denk dat de visie van de twee partijen op de samenleving en het milieu wél in vergaande mate overeenstemt. Als je het religieuze eraf haalt, snap ik dat het past. Ik kijk er niet gek van op als deze twee partijen samen met andere in een kabinet kruipen. Als je met je politieke vijand gaat samenwerken, is dat een effectieve manier om jouw pijnpunten uit zijn programma tijdelijk in de ijskast te krijgen.”

Zouden D66 en SGP aan de regering kunnen deelnemen?

Van der Vlies: „De SGP is bereid tot het dragen van verantwoordelijkheid. Dat heeft de partij de afgelopen jaren laten zien. Toen in de jaren zeventig van de vorige eeuw het CDA te maken had met dissidenten, heeft de SGP ook gedoogsteun verleend.

De SGP ín de regering zie ik persoonlijk niet zo snel gebeuren. Bewindslieden moeten zich conformeren aan het kabinetsbeleid als geheel en ook met één mond spreken. Dan moet er wel een heel bijzonder regeerakkoord liggen, wil de SGP dat kunnen. En zeker als D66 erbij zit, lijkt mij dat vrijwel uitgesloten. Gedoogsteun verlenen ligt dan meer voor de hand. Dat past meer bij de geloofwaardigheid van de partij.”

Tijdlijn

14 oktober 1966: Een initiatiefcomité besluit tot de oprichting van de Politieke Partij Democraten ’66.

15 februari 1967: D’66 behaalt bij de Tweede Kamerverkiezingen zeven zetels.

29 november 1972: D’66 bemachtigt bij de verkiezingen zes zetels (een verlies van vijf ten opzichte van de verkiezingen van 1971), maar neemt daarna wel deel aan het kabinet-Den Uyl.

26 juni 1973: Partijleider Van Mierlo maakt bekend dat hij aftreedt als fractievoorzitter. Kamerlid Terlouw volgt hem op.

21 september 1974: Het najaarscongres bespreekt de toekomst van de partij. Een motie tot opheffing wordt met 242 stemmen vóór en 188 stemmen tégen aangenomen. Tocht blijft de partij bestaan, want de benodigde tweederdemeerderheid wordt niet gehaald.

26 mei 1981: D’66 wint onder leiding van Terlouw negen zetels, en gaat naar zeventien. D’66 neemt deel aan een (vecht)kabinet met CDA en PvdA. Na acht maanden trekt de PvdA de stekker eruit, maar D’66 blijft doorregeren. De D’66-leden begrijpen het niet. Bij de verkiezingen van september 1982 verliest D’66 elf zetels.

15 juni 1985: Van Mierlo kondigt zijn kandidatuur aan voor het lijsttrekkerschap. Het congres besluit dat D’66 voortaan zonder apostrof wordt geschreven.

3 mei 1994: D66 behaalt bij de verkiezingen 24 zetels; het CDA verliest er 20. Van Mierlo bepleit een kabinet zonder CDA. Drie maanden later treedt onder leiding van de PvdA’er Kok een kabinet aan van PvdA, VVD en D66; oftewel het eerste paarse kabinet.

31 mei 1997: Van Mierlo maakt bekend dat hij terugtreedt als partijleider. Zijn opvolger is minister Borst van Volksgezondheid. Van Mierlo: „Het is een meisje en we noemen haar Els.” Ruim een jaar later neemt D66 ook deel aan het tweede paarse kabinet.

1 april 2001: Nederland maakt als eerste land het homohuwelijk mogelijk. D66 was de voortrekker.

1 april 2002: De Euthanasiewet treedt in werking. Nadat de Tweede Kamer de wet in 2001 aanvaardt, spreekt minister Borst van Volksgezondheid op Goede Vrijdag de legendarische woorden: „Het is volbracht.” De christelijke fracties zijn boos; de minister biedt haar excuses aan.

29 juni 2006: D66 laat het kabinet-Balkenende II vallen. De democraten zijn niet tevreden over de manier waarop minister Verdonk voor Vreemdelingenzaken (VVD) haar eigen partijgenoot en Kamerlid Ayaan Hirsi Ali bejegent bij het verkrijgen van de Nederlandse nationaliteit.

22 november 2006: Bij de Kamerverkiezingen zakt D66 van zes naar drie zetels; een dieptepunt.

11 maart 2010: Medeoprichter en oud-partijleider Van Mierlo overlijdt op 78-jarige leeftijd.

27 maart 2012: De Tweede Kamer aanvaardt een voorstel van onder meer D66 om de informateur voortaan door de Kamer te benoemen en niet langer door de koning.

8 februari 2014: Bart van U. vermoordt oud-minister en oud-partijleider Borst (81) in haar woning te Bilthoven.

14 oktober 2016: D66 bestaat vijftig jaar.

Lijsttrekkers

Lees ook in Digibron

H. A. F. M. O. van Mierlo (1931-2010) - In memoriam (Reformatorisch Dagblad, 12-03-2010)

J. P. A. Gruijters (1931-2005) - In memoriam (Reformatorisch Dagblad, 20-04-2005)

“De duivel” - Els Borst (Reformatorisch Dagblad, 21-04-2001)

De “Nederlandse Kennedy” vertrekt : Van Mierlo niet geslaagd in ideaal van vreedzame revolutionaire omwenteling (Reformatorisch Dagblad, 09-07-1998)

D66 viert jubileum van een uiterlijk : Van Mierlo verstaat kunst om als vleesgeworden redelijkheid over te komen (Reformatorisch Dagblad, 21-09-1991)

D66: 25 jaar en nog niks ontploft : Politieke partij ademt een niet geringe zelfverzekerde indruk (Reformatorisch Dagblad, 27-04-1991)