Promovenda Maria Verhoeff bestudeerde tijdens haar onderzoek de visie van de kerkvader Johannes Chrysostomus (ca. 349-407) op vriendschap. Deze week vond de promotie plaats aan de Evangelische Theologische Faculteit (ETF) in het Belgische Leuven.

Verhoeff (1982) groeide op in Apeldoorn, in de Gereformeerde Gemeenten. Ze koos na de Jacobus Fruytier scholengemeenschap voor een studie theologie aan de ETF vanwege de kerkelijke breedte van het instituut en de aandacht voor spiritualiteit. Ze is inmiddels getrouwd met een Belg en woont in Antwerpen, waar hun gezin met twee kinderen betrokken is bij de gemeenschap Chemin Neuf (Nieuwe weg), die een oecumenische verbroedering nastreeft tussen de verschillende geloofstradities.

Verhoeff kreeg een beurs van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen voor haar promotieonderzoek. Ze zal na haar promotie verder gaan met vervolgonderzoek aan de ETF.

Chrysostomus, priester in Antiochië en patriarch van Constantinopel, was vooral een prediker. Van hem zijn ruim 800 preken bewaard gebleven. Verhoeff heeft ze allemaal onderzocht op het thema vriendschap. Ze ontdekte hoe belangrijk dit begrip was, zo zet zij uiteen in haar proefschrift, ”More Desirable than Light Itself. Friendship Discourse in John Chrysostom’s Soteriology”.

Verhoeff: „De klassieke oudheid kende een bijzondere belangstelling voor vriendschap, wat te zien is aan de vele filosofische uiteenzettingen over dit onderwerp. Chrysostomus’ uitspraak dat een vriend dierbaarder is dan het licht, laat zien dat hij bekend was met deze bespiegelingen. Zelf paste hij het beeld van vriendschap uitgebreid toe op de relatie tussen God en mens.”

Heil

Chrysostomus was volgens Verhoeff vooral een prediker, en daarom bood hij weinig systematische verhandelingen over theologische thema’s. „In mijn onderzoek heb ik echter aangetoond dat vriendschap een belangrijk motief in zijn preken is. Dit thema geeft inzicht in zijn gedachten over de verlossing”, aldus de promovenda.

Volgens de kerkvader betekent vriendschap bijvoorbeeld dat je evenveel zorg draagt voor de ziel van de ander als voor die van jezelf. Verhoeff: „Uiteindelijk is de vriendschap met God gebaseerd op de eenheid van de gelovige met Christus. Van vrienden wordt soms gezegd dat ze zo sterk met elkaar verbonden zijn dat ze op elkaar gaan lijken. Kenmerkend voor vriendschap bij Chrysostomus is: je laat het licht van Christus in je leven schijnen en je wilt dat anderen ook het heil kennen. In die gerichtheid op de ander weerspiegel je de wil van God met het oog op het heil van de wereld.”

Chrysostomus zou een moralist zijn, iemand die leert dat je met goede werken –zoals het geven van aalmoezen– het heil zou kunnen verdienen. „Dat is een weergave die geen recht doet aan zijn de teksten”, aldus Verhoeff. „Het is onterecht om hem te bezien door de lens van de latere discussie over vrije wil en genade, zoals je die tegenkomt bij Augustinus en Pelagius. Chrysostomus legde de nadruk op het feit dat God voortdurend het initiatief neemt om mensen te trekken tot vriendschap met Hem. In de doop wordt de gelovige een vriend van God en het christelijk leven is een verder cultiveren van deze vriendschap.”

Vergoddelijking

In haar proefschrift beargumenteert Verhoeff daarom dat Chrysostomus gelezen kan worden in lijn met andere Griekse kerk­vaders die spreken over de vergoddelijking (”theosis”) van de mens. Dat is een andere invalshoek dan schuld en straf, zoals je die eerder in de westerse traditie tegenkomt. Christus werd een sterfelijk mens om de mens onsterfelijk, goddelijk te maken.

Dat heeft volgens Verhoeff niets te maken met een overschrijding van de menselijke grenzen. „Door de verzoening in Christus wordt de mens tot vriend van God verheven. Chrysostomus maakte soms ook de vergelijking tussen mensen en engelen. De mens heeft een hogere status, want hij is door genade gelijk geworden aan God en hij mag in Zijn leven delen. Christus is in deze visie meer dan een voorbeeld. Chryso­stomus sprak zelfs van een eenwording met Hem. Hij is de regerende Persoon in het leven van de christen.”