PvdA-premier Den Uyl was in elk geval op één punt meesterlijk: hij vatte zijn hele programma samen in de slagzin ”Spreiding van macht, kennis en inkomen”. Bijna dertig jaar na zijn verscheiden weet ik dat nog.

Die spreiding van macht is bepaald geen exclusief socialistisch beginsel. Het idee dat bevoegdheden moeten worden gespreid, is van alle tijden. De Dordtse Kerkorde zei begin zeventiende eeuw al dat de macht niet bij enkelen mocht liggen. En ook in het Oude Testament mochten koningen niet voor alleenheerser spelen.

Wie rondkijkt in de wereld, ziet dat het met de spreiding van de macht niet zo goed gaat. Na de val van de Muur dachten we dat de hele wereld vanzelf naar democratie toe zou groeien. Maar wat zien we? De autocratie zit in de lift. Steeds meer leiders vinden het plezierig de staatsmacht in hun eigen persoon te laten samenvloeien.

Het meest actuele voorbeeld is de Turkse president Erdogan. Het klinkt wat onvriendelijk, maar de manier waarop hij de couppoging gebruikt, doet denken aan de Rijksdagbrand in 1933. Door de noodtoestand raakt het parlement zijn macht kwijt. En rechters met een vrije geest vliegen eruit.

Anders dan de dictator gebruikt de autocraat wel het recht. Maar het recht is niet langer bedoeld voor het algemeen belang, maar voor het persoonlijk belang.

Het enge is dat autocraten vaak de wil van het volk uitvoeren. Dat geldt niet alleen voor Erdogan, maar evenzeer voor de Russische president Poetin en de Hongaarse premier Orban.

Voor die populariteit is wel een reden: de leider biedt het volk bescherming. Bescherming tegen aanslagen, of tegen bedreigingen van het (zedelijk) karakter van het volk. Terroristen bezorgen politici zo een excuus om hun macht uit te breiden. Daarom is de Franse noodtoestand na de aanslagen niet zonder zorg.

In de kritiek op de Amerikaanse presidentskandidaat Trump valt het woord autocraat ook nogal eens. We zullen pas weten of dat klopt als hij ook president wordt. Toch weten we dat in de Amerikaanse president zo veel macht samenkomt, dat deze alle ruimte heeft voor zonnekoning te spelen. Gezamenlijke besluitvorming –zoals in het Nederlandse kabinet– is er in Amerika niet bij. Ministers lijken ook nauwelijks toegang tot de president te hebben.

Toch zitten in het Amerikaanse staatsrecht zo veel teugels en tegenwichten, dat Washington volgens mij niet zomaar om te bouwen valt tot een autocratie. Er zijn altijd nog twee andere machten: het parlement en de rechters. En laten die nu juist in Turkije onder druk staan.

De groeiende onzekerheid in de wereld zal veel leiders in de verleiding brengen om ”vader des vaderlands” te worden. Wen er dus maar vast aan.