Rust ademt de ruimte waar ”christ­fulness”-trainer Wolly Touwen (1960) uit Barneveld haar cursus geeft. Een kamer op de bovenverdieping van haar huis, met witte muren, veel spiegels en in het midden twee donkerbruine leren stoelen. Op een ervan zit ik, met een Bijbeltekst voor mijn neus. Stilte. Zeker tien minuten lang. Wat voel ik? Wat denk ik? Wat wil ik tegen God zeggen?

Therapeute Touwen zit op de stoel naast mij. Ik kijk stiekem opzij. Zie dat ze haar handen vouwt. Mijn gedachten dwalen af. Ik hoor duiven koeren. Ik probeer me weer te concentreren op de Bijbeltekst. Psalm 92:13-15, over rechtvaardigen die opgroeien als een palm en vruchten dragen als ze oud zijn. Een mooi beeld.

„Wij mogen ook geworteld en gegrond zijn in de liefde van God”, staat er onder de Bijbeltekst. Een stemmetje in mijn achterhoofd roept: kan Touwen dit wel zo over iedereen schrijven? Niet te lang bij stilstaan. Bidden, nadenken, stil zijn, tot jezelf inkeren, daar draait het nu om.

Als Touwen de stilte doorbreekt, krijgen we een mooi gesprek. Over stil zijn voor God, hoe moeilijk dat is. Over de vele gedachten die door je hoofd dwarrelen.

Touwen, verpleegkundige en oefen­therapeut, ontwikkelde de cursus ”christfulness” zes jaar geleden als alternatief voor mindfulness (zie ”Minutenlang kijken naar een rozijn”). „Ik kon me niet vinden in de boeddhistische grondbeginselen. Door het beoefenen van mindfulness zou de mens de onrust en het lijden zelf kunnen overwinnen. Deze zelfverlossing staat haaks op de verlossing door Christus. Christenen die aan mindfulness doen lopen het risico dat ze God niet meer nodig hebben.”

Populair

De cursus van Touwen, die uit zes avonden bestaat, wil juist het verlangen van een christen naar God laten groeien. Centraal staat Psalm 139:23: „Doorgrond mij, o God! En ken mijn hart; beproef mij, en ken mijn gedachten.” Touwen: „Veel mensen hollen maar door, zonder zich bewust te zijn van wat er in hun lichaam en geest omgaat. Daardoor ontstaan lichamelijke en psychische klachten. Met christfulness leren ze dat op te merken en bij God neer te leggen.”

De cursus, die met name gevolgd wordt door mensen met een depressie, omvat elementen van christelijke meditatie, maar ook bewustzijns-. ademhalings- en ontspannings­oefeningen. „Aandachtig leven, daar draait het om. Leven zoals een kind, vol verwondering, onbevangen, blij. Dat komt niet uit het boeddhisme, maar is voluit christelijk. Lees maar in Jeremia 31:21: „Richt je aandacht op de weg die je volgt.” Als je zo leeft, heb je minder last van stress en geniet je meer”, legt Touwen uit.

Het volgen van een christelijke cursus mindfulness is populair. Door de hectische samenleving hebben steeds meer christenen behoefte aan manieren om bewuster te leven, te onthaasten en zich te richten op God. Voor het seculiere mindfulness zijn velen huiverig, vanwege de boeddhistische grondslag ervan.

Op internet is een groot aanbod aan cursussen, trainingen en retraites te vinden onder noemers als christfulness, aandachtig leven of christelijke meditatie en mindfulness. Met slogans als ”Genadig naar jezelf en anderen kijken”, en: ”Je leren verwonderen en Gods vrede en liefde ervaren”, brengen ze de therapie aan de man.

Trance

Hoe moet je vanuit de Bijbel aankijken tegen deze christelijke varianten van een boeddhistische meditatietechniek?

Bij de christelijke varianten blijft de kern van mindfulness –bewust aanwezig zijn in het hier en nu zonder te oordelen– overeind, ontdekte natuurarts en voormalig huisarts Ruud van der Ven. Hij werkt samen met theoloog Anne Nijburg aan een boekje, ”Gevaarlijke stilte”, over dit onderwerp. „Waar boeddhisten streven naar de realisatie van leegheid van het individu om eenheid met het universum te bereiken, streven christenen naar zelfontlediging om één te worden met God.”

Om boeddhistische onderdelen van mindfulness te „omzeilen”, bouwen christelijke therapeuten elementen uit de rooms-katholieke meditatietraditie in, zegt Van der Ven. Het gaat dan om ademhalingsoefeningen, contemplatieve (beschouwende, JvH) meditatie, visualisatie en het herhalen van een Bijbelvers of een gebed, bijvoorbeeld het Jezusgebed. „Cliënten moeten dan voortdurend herhalen ”Heer Jezus, ontferm U over mij”, of alleen het woord ”Jezus”. Deze herhaling is niets anders dan een oosters mantragebed.”

Christelijke mindfulness is niet zonder risico, zegt Van der Ven. „De christelijke variant probeert een ervaring te bereiken: een gevoel van rust, vrede, Christus, God of het horen van de stem van God. Door de hele setting kunnen cliënten in een passiviteit en trance raken, waardoor er een opening kan ontstaan voor de gevallen geestelijke wereld. Onbedoeld kan een christen dan van de regen in de drup komen.”

Te zwart-wit

Voor Bastiaan Visser gaat het te ver om mindfulness af te wijzen enkel en alleen omdat het een boeddhistische grondslag heeft. „Dat vind ik te zwart-wit. Bijna geen enkele therapie in de geestelijke gezondheidszorg heeft een christelijke basis. Meestal bevatten ze een humanistisch wereldbeeld en maak ik een vertaalslag.”

Visser, gz-psycholoog bij de Stichting voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg (Stagg), tot voor kort onderdeel van de christelijke Lelie zorggroep, heeft dat in het geval van mindfulness ook gedaan. Sinds ruim tien jaar geeft hij de christelijke variant ”Leven met aandacht”.

Daarin heeft hij boeddhistische elementen weggelaten en christelijke oefeningen vanuit de benedictijnse spiritualiteit toe­gevoegd, zoals een Bijbelse meditatie op basis van Psalm 62. Het Jezusgebed gebruikt hij wel, maar niet als mantra. „Het boeddhisme redeneert: laat je angsten en sombere gedachten los en richt je op het hier en nu. Mijn boodschap aan cliënten is: neem je gevoelens en gedachten serieus, breng ze bij God en kijk hoe je met je lasten een zo gezond mogelijk christelijk leven kunt leiden.”

De waarschuwing voor occultisme vindt Visser onterecht. „Bij mensen die deze therapie bij mij volgen, is er sprake van psychische klachten. Voor een gezond geestelijk leven is het nodig dat je weet wat er psychisch in je omgaat. Anders belemmert dat je relatie met God.

Natuurlijk kun je met mindfulness de verkeerde kant opgaan”, zegt Visser. „Dan raak je verwijderd van God. Maar bij de meeste cliënten zie ik het tegenovergestelde. De training leert hun het leven te aanvaarden en in de handen van God te leggen.”

Kopje koffie

Christelijke aandachtstraingen, daar is niets mis mee, vindt ook Ewoud de Jong, voorzitter van de Christelijke Vereniging voor Psychiaters, Psychologen en Psychotherapeuten (CVPPP). „Door je aandacht bewust te richten op het drinken van een kopje koffie bijvoorbeeld, kun je een negatieve vicieuze cirkel van depressiviteit en somberheid doorbreken. Het helpt je om positiever in het leven te staan en meer van dingen, zoals ze op je afkomen, te genieten.”

Wel vindt De Jong, psychiater bij Eleos en het Therapeutisch Centrum Flevoland, het belangrijk dat christelijke trainers niet blijven hangen in de klassieke variant van mindfulness, waarin iemand zich volledig op zichzelf concentreert. „Het geloof wendt zich tot God, vertrouwt op Hem en is niet alleen maar gericht op het eigen gevoel om het eigen lijden te boven te komen. Een aandachtstraining waarin mensen bewuster leren leven en bewuster met Gods Woord omgaan, lijkt me heel waardevol.”

Deze manier van leven heeft raakvlakken met het meditatieve leven waar oudvaders als Theodorus à Brakel of de puriteinen over schrijven. „Biddend je aandacht richten op God, de Bijbel bemediteren. Het stil worden voor God, niet meegaan in de waan van de dag, is goed en gezond voor een christen.”

Meditatieve leven

De grote aandacht voor christelijke varianten van mindfulness geeft volgens De Jong aan dat veel christenen dat meditatieve leven voor Gods aangezicht zijn kwijtgeraakt. Hij vraagt zich daarom af of dergelijke cursussen wel thuishoren in de geestelijke gezondheidszorg. „Is het niet meer een taak van de kerk om het meditatieve leven te bevorderen? Hoe houden mensen in deze drukke hectische wereld hun aandacht gericht op het Woord van God? Het antwoord op die vraag zouden kerken niet alleen moeten overlaten aan psychologen.”

Minutenlang kijken naar een rozijn

Een kwartier lang kijken naar een rozijn, eraan ruiken en hem proeven alsof je nog nooit zoiets hebt geproefd. Vrijwel elke mindfulnesstraining ter wereld, ook de ”christfulness”-sessie bij therapeute Wolly Touwen uit Barneveld, begint ermee. De bedoeling van de opdracht is om de aandacht in het hier en nu te houden, bij het voorwerp, en niet te denken of piekeren over verleden of toekomst.

‘Grondlegger’ van mindfulness (opmerkzaamheid) is de Amerikaanse moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn (1944), emeritus hoogleraar aan de faculteit geneeskunde van de universiteit van Massachusetts. Daar ontwikkelde hij in 1979 ”mindfulness-based stress reduction”, gebaseerd op inzichten en oefeningen uit het boeddhisme en de moderne westerse psychologie. De therapie wordt ingezet in de geestelijke gezondheidszorg bij mensen met een depressie en angst-, paniek- en stressklachten.

Kern van mindfulness is gerichte concentratie op het hier en nu. Door je gedachten niet mee te laten slepen door negatieve ervaringen uit het verleden of angst voor de toekomst, voorkom je sombere gedachten. Of stress vanwege pijn.

Het afgelopen decennium groeide mindfulness uit tot een ware hype. Door het hele land kan de basiscursus worden gevolgd. Die bestaat uit acht wekelijkse lessen van 2,5 uur, dagelijkse meditatieoefeningen thuis en een afsluitende stiltedag.

Doel is: transformatie, verandering van de deelnemer. Zijn leven dient steeds meer in alle opzichten ”mindful” te worden. Mindful theedrinken, eten, traplopen, telefoon aannemen, enzovoorts. In stressvolle situaties moeten korte meditaties ontstressen.

Inmiddels bieden ministeries, provincies, gemeenten, Belastingdienst, politie en defensie hun medewerkers mindfulnesstrainingen aan. Vaak op vrijwillige basis, soms verplicht. Ook grote bedrijven zoals LinkedIn, Coca-Cola, IKEA, Google en Twitter juichen de therapie voor hun werknemers toe. Om stress te verlagen, uitval terug te brengen, productiviteit te verhogen en vooral „het geluk van de medewerkers boven alles te brengen.”

Waarschuwing tegen „mindfoolness”

Christenen zijn verdeeld over mindfulness. Sommige therapeuten zien het als een techniek die je prima los kunt zien van de boeddhistische achtergrond. Anderen vinden dat de training op gespannen voet staat met de christelijke geloofsovertuiging, omdat mindfulness ervan uitgaat dat je je kracht en het goede in jezelf moet vinden.

De laatste jaren komt er van verschillende kanten kritiek op de mindfulnesshype. Van Koert van der Velde, godsdienstwetenschapper en journalist bij Trouw, verscheen vorig jaar het boek ”Geen gezweef”.

Mindfulness, zo schrijft Van der Velde, wordt door velen behandeld als „van boeddhisme gestripte vipassana-meditatie.” Mindfulness is echter niet slechts een methode, maar ten diepste zeer religieus. Dat „naïeve negeren” van de religieuze wortels en inhoud van mindfulness, beschouwt Van der Velde als een voorbeeld van „mindfoolness (dwaasheid, JvH).”

Kritisch is Van der Velde op het feit dat de overheid enerzijds probeert religie uit het publieke domein te weren, maar wel mindfulness propageert, en daarmee door de achterdeur bepaalde religieuze opvattingen weer binnensmokkelt.

In het magazine Vrij Nederland van januari liet ook de Britse hoogleraar Migueal Farias kritische geluiden horen over mindfulness. Volgens hem is het antistresseffect nooit wetenschappelijk aangetoond. Hij waarschuwt voor naïviteit over meditatie. „Zodra je afdaalt in de verborgen krochten van je geest, zonder enige voorbereiding of begeleiding, kunnen er allerlei dingen naar boven komen, waar je niet altijd mee om weet te gaan.”

En tot slot: „We moeten simpelweg beseffen dat meditatie geen oplossing voor alles is. Het leven is nu eenmaal gecompliceerder dan we het graag zouden zien.”