Rinke van Hell (38) werkte na haar studie cultuur en letteren tien jaar bij diverse filmtheaters. Omdat ze haar geloof „beter wilde begrijpen”, ging ze theologie studeren aan de Christelijke Hogeschool Ede en later aan de Evangelische Theologische Faculteit (ETF) in Leuven. Gaandeweg ontdekte ze dat films en theologie tal van raakvlakken hebben. „Door films ga je andere mensen begrijpen, ze bieden je een venster op de wereld. Films kunnen heel existentieel zijn.”

Het onderzoek waarop van Van Hell woensdag in Amsterdam promoveerde aan zowel de ETF als de Vrije Universiteit, gaat over de vraag welke betekenis film heeft voor het denken en doen van orthodoxe christenen. Ze liet de dertig deelnemers aan het onderzoek drie films bekijken, iedere maand één. Aan het begin van het onderzoek ondervroeg ze de kijkers uitgebreid over hun levensverhaal en de rol die God daarin speelt. Na het kijken van een film werden de deelnemers opnieuw ondervraagd.

Wat een film met christenen doet, heeft te maken met de manier waarop het geloof hun identiteit bepaalt, ontdekte Van Hell. Sommige deelnemers hadden veel vragen over het geloof en voelden zich niet meer thuis in hun kerk. Anderen hadden een positieve band met de eigen kerk en traditie, maar waren wel door een geloofscrisis of periode van twijfel heen gegaan. Deze deelnemers ervaarden de films als verrijkend en verdiepend.

Er was ook nog een derde groep: degenen die zonder veel vragen gebleven waren bij de traditie waarin ze opgegroeid waren. Zij legden vaak geen relatie tussen een film en hun eigen geloof. Deze mensen pikken de religieuze thema’s uit films niet op omdat ze de vragen die de film wil oproepen, niet herkennen, zo geeft Van Hell als verklaring. Film is voor deze groep christenen veel minder een bron voor hun geloof.

Ze vergelijkt de functie van film met die van een gelijkenis. „Films zijn herkenbaar, maar ook vervreemdend. Mensen herkennen zich erin, maar een film kan ook hun wereld op zijn kop zetten: Hé, zo kan het ook. Daardoor gaan ze hun eigen leven of de wereld anders bekijken. Film brengt je daarmee een stukje verder in je geloofsleven en in de manier waarop je in de wereld staat.”

U zegt dat film belangrijk is voor de theologie. Hoe dan?

„Films zijn belangrijk voor mensen. De respondenten in mijn onderzoek zagen duidelijke raakvlakken tussen hun geloof en de films die ze hadden gezien. In de theologie moeten we ons daarvan rekenschap geven. Welke plaats kan film hebben naast de Bijbel en de traditie? Ik heb in dat opzicht veel geleerd van de rooms-katholieke theologie, die meer ruimte heeft voor het sacramentele. Hoe moet ik als protestants theoloog de verhouding zien tussen de Bijbel en de cultuur? Kan God werken door film heen? Hoe werkt dat dan? Dat zijn spannende vragen waarop het antwoord nog verder doordacht moet worden. Al zei Calvijn al dat je ook bij heidense schrijvers waarheid van God tegenkomt.”

Er zijn ook orthodoxe christenen die bezwaren hebben tegen films.

„Ik ben er niet mee opgegroeid, maar ken die bezwaren zeker. Niet alle films zijn inderdaad nuttig. Maar je gooit het kind met het badwater weg als je alleen naar de negatieve kanten van film kijkt. De Bijbel zegt: Onderzoek alles, behoud het goede. En: Alles is geoorloofd, maar niet alles is nuttig.”

Kunnen films ook een slechte invloed hebben op christenen?

„Ik zeg niet dat je alles maar moet kijken. Maar het is zeker niet zo dat films automatisch iets slechts met je doen. Een van de films in mijn onderzoek gaat over euthanasie. Veel deelnemers gingen met de hoofdpersoon meeleven. Ze kregen meer begrip voor mensen die euthanasie willen plegen. Maar als je hun vraagt: Denk je nu anders over euthanasie? zeggen ze: „Absoluut niet, de Bijbel verbiedt dat.” Het is nooit zo dat je alleen maar door het kijken van een film beïnvloed wordt in een bepaalde richting.”

Wanneer dan wel?

„Als je veel films en tv kijkt en er nooit over nadenkt. Veel films hebben bijvoorbeeld een stramien waarin een jongen en een meisje verliefd worden, na allerlei verwikkelingen elkaar krijgen en vervolgens nog lang en gelukkig leven. Alsof een relatie alleen maar draait om het begin. Dat heeft gevolgen voor hoe je in een relatie staat. Dit stramien kom je net zo goed tegen in christelijke boeken en films, maar dan zonder seks en vloeken. In de film ”Eternal Sunshine of the Spotless Mind” wordt veel gevloekt en is ook naakt te zien. Maar de boodschap is: Je zult de ander altijd moeten nemen zoals hij is.”

Mag je als christen wel kijken naar wat God verboden heeft?

„Verhalen in de Bijbel gaan ook over heel onwelgevallige dingen. De Bijbel laat zien dat mensen geneigd zijn tot alle kwaad. Film doet dat ook. Voor mij maakt het weinig verschil of je daarover leest, of dat je dat ziet. Als je stelt dat je iets verkeerds niet mag naspelen, mag je strikt genomen geen enkel verhaal meer vertellen. De profeten in de Bijbel moesten van God soms ook verkeerde dingen uitbeelden om iets te bereiken.”

In reformatorische kring leven veel zorgen over de acceptatie van films door jongeren.

„Wat ik zorgwekkender vind, is dat jongeren vaak niet nadenken over wat ze kijken. Zo van: films zijn toch zondig, dus het maakt niet uit wat je dan kijkt. Ik zeg: Als je kijkt, kijk dan goede films. Omdat daar niet over wordt nagedacht, leren de jongeren ook niet om daar keuzes in te maken.

Ook refojongeren denken na over hun geloof en de wereld buiten de kerk. Film kan hun daarbij helpen. Dat betekent wel dat de reformatorische gezindte zich daarop moet bezinnen en een filmbeleid moet ontwikkelen. Dan kan nooit een lijstje zijn van punten waaraan een film vooraf moet voldoen. Je kunt wel leren om de goede vragen te stellen aan films en cultuur in het algemeen.”

Donderdag een reactie op het onderzoek van dr. S. M. de Bruijn, lector nieuwe media aan Driestar hogeschool.

Film als gelijkenis vooral bij groep „zoekers”

Vooral voor de groep van de ”zoekers” heeft film sterk de functie van een gelijkenis, ontdekte Van Hell. Ze noemt als voorbeeld Onno (alle namen zijn pseudoniemen), een man die niet meer uit de voeten kon met de evangelische manier van geloven. „Een van de drie films, ”Des Hommes et des Dieux”, gaat over Franse monniken die radicaal zijn toegewijd aan de dienst van God, maar ook heel open zijn naar moslims. De reactie van Onno was: „Deze film gaat over de vragen waar ik mee worstel. Zo wil ik ook geloven.” De film hielp hem om zijn geloof opnieuw vorm te geven.”

Een voorbeeld van de meer traditionele groep, voor wie film veel minder betekenis heeft, is Jennifer. Voor haar waren de films alleen een vorm van vermaak. „Vooral aan ”Mar Adentro” heeft ze zich flink geërgerd. De film dwong haar om na te denken over euthanasie, een onderwerp waar ze haar mening al over klaar had. Daar ging ze niet in mee, maar vervolgens kon de film voor haar helemaal geen functie meer vervullen.”

Johannes is een vertegenwoordiger van wat Van Hell de ”geïntegreerde groep” noemt. „Hij vertelde na ”Mar Adentro” dat hij de personages in die film had gebruikt om zijn cursus contextueel pastoraat te oefenen. Hij stelde zich voor dat hij hulpverlener was in die situatie en gebruikte de film zo als een soort laboratorium om dingen uit het ‘echte’ leven te oefenen.”