Fonteinen spuiten over het pleintje bij het fraaie stadhuis. Een man loopt met zijn twee kinderen onder de bogen van water door. Even later zakken de stralen weer weg. Het waterplein geeft het stadscentrum een speels karakter.

River Soundy kijkt ernaar. De afgelopen maanden sprak ze veel met familie en vrienden over het referendum. Inmiddels heeft ze zo veel adviezen binnen dat ze weet wat ze wil. „En daar kom ik niet meer op terug”, zegt ze lachend.

„Ik ben patriot, maar we zijn niet alleen op deze wereld. Samen staan we sterker. Wij wonen op een klein eiland. De tijd dat het Verenigd Koninkrijk de hele wereld beheerste, is voorbij.”

Al deze overwegingen brachten haar ertoe om morgen te kiezen voor blijven: ”remain”. „Als we vertrekken, kunnen we de Europese Unie niet meer veranderen.”

De afgelopen maanden merkte ze dat het in haar omgeving een gevoelige kwestie is. „Niet iedereen wilde erover praten”, zegt ze glimlachend.

Phil geniet bij de fonteinen op het plein van een beker koffie. De geboren inwoner van Bradford vergeleek voor zijn studie ooit de Engelse en de Europese rechts­systemen met elkaar. Die verschillen zijn groot, weet hij. Te groot. „Als Europa alleen een interne markt zou zijn, zou ik voor de EU stemmen. Maar vanwege de politieke en juridische integratie stem ik tegen. Die integratie valt niet te stoppen.”

Een voorbeeld van die integratie is de idee van een Europese leger. Voorzitter Juncker van de Europese Commissie heeft onlangs opnieuw gezegd dat het daar uiteindelijk toch van komt. Phil houdt er rekening mee dat het voorstel hiervoor daags na het referendum zal worden gedaan. „Een Europees leger zal alleen maar tot dubbel werk leiden. We zitten al bij de NAVO.”

Textiel

Bradford was ooit een van de rijkste steden van het Verenigd Koninkrijk. Tot de jaren zeventig bracht de textielindustrie grote welvaart. Om de fabrieken aan de gang te houden, trok Bradford Aziatische gast­arbeiders uit de Britse koloniën aan. Met het vertrek van de industrie verdween ook de rijkdom. Bradford is nu een van de armste steden van het land.

Nog altijd is ongeveer een kwart van Bradford van Aziatische (vooral Pakistaanse) afkomst. De jurist Khaliq is een van hen. Met twee cliënten is hij onderweg naar het stadhuis. Hij stemt morgen voor vertrek: ”Leave”. „Normaal volgen wij Labour, maar nu niet.”

Hij wijst op zijn twee klanten; allebei werkloos. „Engelse mensen bedelen hier in de straat. Maar mensen uit andere EU-landen komen hier werken. Dat klopt toch niet?”

Voor het gerechtsgebouw aan het plein staan twee Poolse vrouwen. Zij verwerpen het verwijt dat zij banen van anderen afpakken. „Iedereen doet gewoon zijn werk”, zegt een van hen.

Wie het niet zou weten, zou niet zeggen dat het verkiezingstijd is. Aanplakbiljetten met ”Leave” of ”Remain” zijn schaars. De campagne wordt vooral via de (sociale) media gevoerd.

En toch wordt er achter de schermen hard gewerkt, zegt Jason Smith. Vorig jaar was hij de lokale kandidaat voor het Lagerhuis voor de United Kingdom Independece Party (UKIP). Met 25 procent van de stemmen werd hij het „net niet”, zegt hij.

Sinds vijf maanden voert hij campagne voor een Leave-stem bij het referendum. Dat gaat niet vanzelf. In de grote arbeiderswijken stemmen velen vrijwel vanzelfsprekend af op de Labourpartij. En die is in meerderheid voor de EU, hoewel er ook een groep is die ”Labour Leave” heet.

Smith werkt samen met tegenstanders van de EU uit alle partijen. „Vorige week heb ik opgetreden met mensen van de groenen. Deze week hebben wij folders rondgebracht voor Labour Leave. Het leukste is dat de UKIP wordt gezien als leider van deze campagne. Volgens de kiezer zijn wij de echte eurosceptici.”

Belastingen

De UKIP-vertegenwoordiger gaat graag van deur tot deur om kiezers aan te spreken. „Veel mensen denken dat de EU ver weg is. Ik maak duidelijk dat hun plaatselijke belastingen hoger zijn vanwege de EU.”

Ook stuit hij op het denkbeeld dat de EU de stad voordeel brengt. In Bradford staat bij bouwprojecten altijd wel ergens een bord dat iets vermeldt over Europese subsidies. „Maar mensen vergeten dat de EU alleen geld kan geven dat eerst door belastingen is geïnd. Voor elk pond dat wordt geschonken, moet meer dan 2 pond belasting worden betaald. Bovendien sponsort de EU alleen projecten waar ze het mee eens is.”

Zou de regering in Westminster dat anders doen? Natuurlijk niet, zegt Smith. „Maar daarvoor hebben we elke vijf jaar verkiezingen. De Europese Commissie valt niet weg te stemmen. Die mensen zijn benoemd vanuit de lidstaten.”

Aan veel deuren valt ook het woord werkloosheid. Smith weet wat de oorzaak is. „Veel banen worden overgenomen door mensen uit Oost-Europa. Volgens een EU-regel hoeft een werkgever slechts het minimumloon van het land van herkomst te betalen, wat veel goedkoper uitpakt. Europa draagt zo dus bij aan onze werkloosheid.”

Smith geeft de mensen hoop, zo is zijn overtuiging. „De Remain-campagne maakt ons zwart. Volgens voorstanders van de EU zou een brexit voor een wereldoorlog zorgen. Maar wij hebben een posi­tieve boodschap: het herstel van onze democratie. Bovendien kunnen we zonder de EU met de hele wereld handel drijven. Dat spreekt vooral de Aziaten hier aan.”

Vrijheid is een prijs waard

In het noordoosten van de stad zitten vijf jongemannen van de Christ Church Bradford met hun predikant rond de tafel. Pastor Tim Mills komt elke maand samen met de twintigers om hen op het preken voor te bereiden.

Aan het eind van een avond over „de inspiratie en het gezag van de Bijbel” is pastor Tim benieuwd naar wat zijn pupillen denken over het EU-referendum.

Richard ontmoet op zijn werk bij DHL vooral ‘blijvers’. „Ons werk als koeriersbedrijf is inderdaad misschien makkelijker zolang we binnen de EU blijven. Maar persoonlijk denk ik het beter is om Leave te stemmen. Niet dat de Britse regering alles beter doet dan de Europese Commissie, maar onze eigen regering hebben we zelf gekozen.”

Metin is niet bang voor een economische terugval als gevolg van een Brits vertrek uit de EU. „Toen men mij zei dat een brexit elk huishouden 500 pond zou kosten, dacht ik: Oké, dat is dan de prijs voor onze vrijheid. Ik vind haar die wel waard.”

Hij is van Turkse afkomst. Maar op zijn werk heeft hij soms het idee dat hij de grootste Engelse patriot is. „Iemand had het pas over een Europees leger. En over de Verenigde Staten van Europa. Dat soort vreemde taal maakt me eigenlijk ziek.”

Chris is blij dat de Europese samenwerking vlak na de Tweede Wereldoorlog het ideaal van de vrede diende. „Maar we leven nu onder andere omstandigheden. We merken dat we in een ander land leven. De idee dat heel Europa dezelfde munt gebruikt en min of meer één land vormt, is onhaalbaar. Daarom moeten we ons lidmaatschap van de EU terugdraaien.”

Ben heeft lang „getwijfeld”, zegt hij. Maar uiteindelijk kwam hij tot een conclusie. „Als alles zou kunnen blijven zoals het nu is, zou ik voor de EU stemmen. Maar de integratie gaat nog altijd verder. En een Europa van twee snelheden is niet mogelijk. Dat betekent dat de EU vroeg of laat uit elkaar zal vallen, omdat de verschillen te groot zijn. Daarom is het beter om er nu al uit te stappen.”

Stephen is somber en verdrietig, zegt hij. „Als vrijgeboren Engelsman moet ik zien dat wij ons onderwerpen aan andere machten. Europese rechters beslissen nu over onze wetten. Vanouds kenden wij de oude Engelse vrijheden: vrijheid van spraak, een onafhankelijk parlement en het recht op rechtspraak door een jury. De Europese landen kennen dat allemaal niet, en daarom moest dat natuurlijk verdwijnen. Verkocht voor economische voordelen zoals gratis roaming.”

Hij erkent dat deze hervormingen veelal door de eigen regering in Londen zijn doorgevoerd. „Maar die kunnen wij wegsturen, de regering in Brussel niet.”

Achteraf toont pastor Mills zich „verrast” door de eenstemmigheid. „Van enkelen wist ik hoe ze dachten, maar ik had niet verwacht dat ze allemaal voor een vertrek zouden kiezen.”

Even geen politiek in Birstall

Normaal gebeurt er niets in Birstall, zegt Veronica Lynch. De ontdekker van de zuurstof is hier geboren, Joseph Priestley (1733-1804). O ja, de schrijfster Charlotte Brontë (1816-1855) hield hier vakantie. Maar dat is allemaal lang geleden. „Tegenwoordig is het hier heel rustig”, verzekert ze.

En toen werd parlementslid Jo Cox er donderdag vermoord, op de stoep van de bibliotheek. Lynch werd gebeld door haar dochter die onderweg was naar dezelfde bibliotheek.

Aan de voet van het standbeeld van Priestley ligt een bloemenzee. Mensen van dichtbij en veraf komen om iets van hun waardering te laten zien. Zoals twee vrouwen uit het naburige Bradford. „We kenden haar niet. Het gaat ons ook niet om de politiek. We doen dit gewoon uit respect.”

Het standbeeld staat op een klein marktplein midden in Birstall. Het verkeer rijdt eromheen, zoals de bus naar Huddersfield en Fieldhead. Twee agenten houden alles in de gaten. De bibliotheek ligt net om de hoek.

Niet alle inwoners van Birstall willen praten. Accountantskantoor Howard & Co, tegenover de bibliotheek, reikt journalisten een verklaring aan. Daarin staat dat personeelsleden meewerken aan het politieonderzoek, maar verder rust willen.

Kenneth Hart komt speciaal met de bus uit Leeds om de moord op Cox te verwerken. Hij kende het parlementslid niet, stemt op een andere partij, en bracht geen bloemen mee. Maar hij wil hier gewoon zijn. „Het is nooit eerder gebeurd dat iets in het nieuws mij zo raakte als dit”, zegt hij met een snik in zijn stem. „Ze stond altijd voor anderen klaar. Dat vind ik zo bijzonder.” Of de aanslag de uitslag van het referendum zal beïnvloeden, weet hij niet. Al lang voor de moord had Hart besloten, net als Cox, voor ”blijven” te stemmen.

Lynch kende Cox niet persoonlijk. „Wel heb ik haar enkele keren als parlementslid aangeschreven. Ik kreeg netjes antwoord terug. Een vriendin van mij heeft ze goed geholpen. Ze loste in tien dagen iets op waar mijn vriendin al negen maanden mee bezig was.”