Vanwaar deze stap?

Om dat te begrijpen moeten we terug naar 9 juli 2013. Beter gezegd: naar een uitspraak die het Europese Hof voor de Rechten van de Mens op die datum deed. De zaak waar de uitspraak over gaat was aangespannen door drie mannen die in Engeland in 2008, 1996 en 1986 waren veroordeeld tot levenslang. Zij voerden aan dat de uitvoering van deze straf in strijd was met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), én werden door het hof in het gelijk gesteld.

Maar we leven hier toch niet in Engeland?

Dat was ook de laconieke reactie van toenmalig staatssecretaris Teeven, Dijkhoffs voorganger, in september 2013. Teeven had van PvdA-Kamerlid Recourt de vraag gekregen: Heeft deze uitspraak van het hof consequenties voor Nederland? Nee hoor, analyseerde Teeven. Beide landen vulden het levenslang volgens hem op verschillende manieren in. In Engeland betekent levenslang dat de daartoe veroordeelde min of meer onherroepelijk voor de rest van zijn leven achter de tralies verdwijnt, stelde Teeven. In Nederland kan een veroordeelde om gratie vragen. Nederland heeft daarvoor een keurige procedure, vastgelegd en al in de Gratiewet.

Maar Teeven zat ernaast?

Inderdaad. Vooropgesteld, in zijn analyse stond Teeven niet alleen. Zo was ook de Hoge Raad in 2009 tot de slotsom gekomen dat de gratieregeling in Nederland geen wassen neus is, hoewel ingewilligde gratieverzoeken in Nederland een zeldzaamheid zijn.

Toch begonnen Nederlandse strafrechters hun uitspraken al vrij snel na 9 juli 2013 af te stemmen op het vonnis van het Europese Hof. Dat bleek met name in zaken waarin tot levenslang veroordeelden naar de rechter stapten om proefverlof af te dwingen. Consequentie van de Europese uitspraak was volgens de rechters dat een dergelijk proefverlof moest worden verleend. Hoe de veroordeelde zich tijdens zo’n verlof gedroeg, moest volgens de rechters namelijk betrokken kunnen worden bij een verzoek om gratie. Anders gezegd, zonder het toestaan van proefverlof was een goed oordeel over een gratieverzoek niet mogelijk.

Bekende criminelen die dankzij deze verandering op verlof mogen, zijn Loi Wah C. en Cevdet Y. Loi Wah C. werd in 1987 tot levenslang veroordeeld voor de moord op het Chinese gezin Tang in Rotterdam. Y. bracht in 1983 in het Delftse café ‘t Koetsiertje zes mensen om.

Eind vorig jaar gebeurde er nog iets opmerkelijks. De rechtbank in Assen veroordeelde twee broers na het plegen van diverse roofmoorden tot 30 jaar cel. Levenslang was ook een optie, maar volgens de rechtbank stond het opleggen van die straf op gespannen voet met het EVRM.

Wat moet de adviescommissie precies gaan doen?

Nadat een tot levenslang veroordeelde 25 jaar heeft gezeten wordt hij naar het Pieter Baan Centrum gestuurd voor psychiatrisch onderzoek. Aan de hand van de uitkomsten moet de commissie adviseren of er genoeg redenen zijn om tijdens de resterende detentieperiode te starten met re-integratie-activiteiten, al dan niet gevolgd door verlof. Als laatste zou aan de orde kunnen komen of een vervroegde invrijheidstelling mogelijk is.

Nog niet alle details zijn overigens uitgewerkt. Zo is nog niet helder wie bij een eventueel advies tot invrijheidstelling de knoop mag doorhakken. Dat zou de minister of staatssecretaris, maar ook de rechter kunnen zijn.

Dijkhoff heeft trouwens nog meer pijlen op zijn boog. Hem is opgevallen dat het voor justitie steeds lastiger wordt om te bewijzen dat iemand een ander met voorbedachten rade om het leven heeft gebracht. Mede daardoor komt het nogal eens voor dat een rechter een verdachte van een levensdelict hooguit nog kan veroordelen voor doodslag. Daarop staat nu nog een maximumcelstraf van 15 jaar. Wat Dijkhoff betreft moet dat strafmaximum zo gauw mogelijk omhoog naar bijvoorbeeld 25 jaar. De staatssecretaris wil verder laten uitzoeken of de maximumcelstraf voor moord kan worden opgehoogd van 30 naar 40 jaar.

Hoe vallen Dijkhoffs plannen bij de Tweede Kamer?

Voor de komst van de adviescommissie is een Kamermeerderheid: VVD en PvdA zijn voor. Hetzelfde geldt voor het ophogen van het strafmaximum voor doodslag. De PVV is tegen een adviescommissie en wil dat Dijkhoff de Penitentiaire Beginselenwet zo aanpast dat een tot levenslang veroordeelde nooit in aanmerking kan komen voor re-integratie of verlof. Over het ophogen van de maximumcelstraf voor moord verschillen VVD en PvdA nog van mening. Kortom, het laatste woord over de kwestie is nog niet gezegd.