De Amerikaanse theoloog en missioloog dr. Eugene P. Heideman (geb. 1929) geeft ds. Hendrik Peter Scholte in Amerika nog weer eens de volle aandacht. Dat is niet verwonderlijk. De van huis uit Nederlandse ds. Scholte maakte als afgescheiden predikant in 1847 met ruim 700 volgelingen de oversteek naar de Verenigde Staten. Daar stichtte hij uiteindelijk in de staat Iowa de nederzetting Pella –nu een stadje met zo’n 10.000 inwoners– als toevluchtsoord voor zijn vaak arme en gediscrimineerde geloofsgenoten.

Heideman, die in 1959 promoveerde in Utrecht, wil niet maar een stuk historie bieden. Hij wil ook een bijdrage leven aan de oecumene van Amerikaanse kerken van dezelfde (gereformeerde) stam. Daarom peilt hij de verslechterende verhouding tussen Scholte en Hendrik de Cock, de ‘vader’ van de Afscheiding. Al op de eerste synode van de afgescheiden kerken, in 1836 in Amsterdam, kwam dit spanningsveld aan het licht. Later leidde dit tot Scholtes afscheid van het afgescheiden kerkverband.

Maar wie was Scholte eigenlijk? Daar valt bij Heideman –die een paar keer foutief 1803 noemt als Scholtes geboortejaar– niet al te veel licht op. Scholte behoorde als kind tot de Hersteld Evangelisch-Lutherse Kerk. Gaandeweg werd hij geboeid door de idealen van het Reveil. Hij had regelmatig contact met dr. H. F. Kohlbrugge, die een tijdlang bij de familie Scholte inwoonde. Scholte koos voor de Hervormde Kerk en ging in Leiden theologie studeren.

Hieruit blijkt al iets van geestelijke onrust, die hem aanzette tot steeds weer nieuwe oriëntatiepunten. Zijn bezoek aan De Cock in 1834 werkte katalyserend. Het leidde tot het besluit van de Ulrumse kerkenraad om zich met hun geschorste predikant af te scheiden van „de valse kerk.” Eenmaal terug in zijn gemeente in Doeveren zette Scholte eenzelfde stap. Kerkordelijk benadrukte Scholte steeds meer de autonomie van de plaatselijke gemeente, met kerkverbanden had hij weinig op. Zo kennen wij in Nederland ds. H. P. Scholte.

Chiliastische ideeën

Heideman heeft veel onderzoek gedaan naar de theologie van Scholte, vanuit zijn geschriften en met name zijn artikelen in De Reformatie. Van 1836 tot 1847 redigeerde hij dit maandblad – niet te verwarren met het 20e-eeuwse blad waaraan onder meer de naam van dr. K. Schilder verbonden was. Scholte bood in zijn tijdschrift zo nu en dan een kijkje in zijn theologische keuken, waardoor we een idee krijgen van zijn veranderende opvattingen.

De kerk bestaat volgens Scholte uit ware gelovigen die een gemeenschap vormen rondom Woord en sacrament. De band met andere gemeenten dient heel losjes te zijn. Ook in de relatie tot de overheid was bij Scholte ”afstand” een belangrijk gegeven: sterke banden waren schadelijk voor een gezond geestelijk leven. Hierin speelde zijn contact met John Nelson Darby, grondlegger van de Vergadering van Gelovigen, een grote rol. De chiliastische ideeën die Scholte ook van Darby opdeed, maakten hem nog meer omstreden.

Scholte heeft getracht zijn kerkideaal te realiseren in Pella, maar daar heerste vaak een ongecontroleerde dynamiek. Niet iedere emigrant was het eens met Scholte toen hij kerkelijke banden met de grote Dutch Reformed Church afwees. Zijn gemeente was dé ”christelijke kerk”, die zich alleen hield aan de Bijbel en de belijdenis overbodig achtte. Vaak had Scholte het druk met economische zaken en kwam het pastoraat in de verdrukking. Hij ‘loste dat op’ door te stellen dat hij de door God gegeven leider was die zelf uitmaakte welke prioriteiten er golden. Een deel van zijn gemeente scheidde zich af. Scholte bleef het duizendjarig rijk verwachten dat een eind zou maken aan alle aardse spanningen en problemen.

Interessant is Heidemans informatie over de bibliotheek van Scholte in 1847: een veelzijdige boekerij die zijn interesse aantoont voor de meest uiteenlopende theologische denkrichtingen en ook voor de Reformatie en de Nadere Reformatie.

Heideman schetst met heldere lijnen de theologische biografie van H. P. Scholte. Als leidsman werd hij voortgedreven door idealen die hem meer dan eens tot een eigenzinnige, eenzijdige opstelling brachten. Jammer dat de auteur, afgezien van het notenapparaat, geen afzonderlijke literatuurlijst aanreikt.

Hendrik P. Scholte. His Legacy in the Netherlands and in America, Eugene P. Heideman; uitg. Eerdmans, Grand Rapids, 2015; ISBN 978 0 8028 7352 1; 314 blz; $ 30,-.