De Tataren hebben een eigen muziekcultuur. Maar voor het welzijn van de omstanders is het beter dat hij het volkslied maar niet zingt, zegt Refat Tsjoebarov.

Enkele maanden voor de Russische inval van de Krim werd hij voorzitter van de Tataarse volksraad, de Mejlis. Kort daarna werd hem voor vijf jaar de toegang tot Russisch grondgebied ontzegd. Met zijn gezin verblijft hij nu in de Oekraïense hoofdstad Kiev. In een Tataars restaurant ontving hij een groep Nederlandse journalisten.

Het personeel van het restaurant zingt veel beter, weet Tsjoebarov. Een van de bedienden heft het lied aan over de velden en bergen van het moederland op de Krim, over de grootouders en kleinkinderen onder de bomen vol bloesem. Andere gasten zingen mee. Zelfs de glimlachende Tsjoebarov kan zich niet meer inhouden.

In Oekraïne kunnen Tataren dat lied gerust luidkeels zingen. Onder de Sovjet-Unie stond er drie jaar cel op. Die kant gaat het nu weer uit. „Dat voel ik aan alles”, zegt Tsjoebarov. Het Kremlin houdt niet van de Tataren. Het ontnam diverse media op de Krim al hun vergunning. Volgens de Oekraïense regering gaat het daarbij niet alleen om tv-stations, maar zelfs om een krant voor kinderen.

Begin deze maand arresteerde de Russische geheime dienst FSB op de Krim twaalf Tataren, nadat ze met internationale mensenrechten­organisaties hadden gesproken. Een hoge rechtbank op de Krim besluit binnenkort of de Mejlis moet worden bestempeld als ”terroristische organisatie”.

Streep

Tsjoebarov is een banneling. Hij werd ook al in ballingschap geboren. Stalin had in 1944 (volgens Tsjoebarov in drie dagen) 200.000 Krim-Tataren verdreven. In 1957 kwam Refat in Oezbekistan ter wereld.

Zijn moeder leerde hem dat hij tot de eerste generatie zou horen die niet meer weet wat oorlog is. „Poetin zet daar een lelijke streep doorheen”, verzucht hij.

In Kiev heeft hij aanspraak van allerlei belangrijke mensen, van de Oekraïense president tot de Amerikaanse ambassadeur. Maar zijn volk zit ver weg, op het bezette schiereiland aan de Zwarte Zee.

De Krim-Tataren wantrouwen de Russen enorm. „Maar we haten hen niet”, verzekert Tsjoebarov.

Dat neemt niet weg dat er voldoende te klagen valt. „Onze tegenspoed komt altijd al van de kant van de Russen”, vertelt hij. „Wij zijn de sterkste pro-Oekraïense beweging op de Krim. De Krim-Tataren vormen een obstakel voor de bezetter. Poetin leidt de Russen in hun gevecht tegen westerse waarden. Als de wereld toegeeft aan de inlijving van de Krim, staat Poetin straks in Amsterdam.”

Een Tataar kan niet zonder zijn land, zegt de leider. Dat is een probleem voor de honderdduizenden Tataren die al eeuwen in de verstrooiing leven. Die diaspora is al begonnen bij de eerste Russische inlijving van de Krim onder tsarina Catharina de Grote in 1783. „Maar altijd is het verlangen naar terugkeer gebleven.”

De grootste groep woont onder het islamitische broedervolk in Turkije. Volgens Tsjoebarov leven daar 3 tot 5 miljoen mensen van Tataarse afstamming. In andere landen betreft het tienduizenden tot 100.000 in Oezbekistan.

Op de Krim zelf leven er nog altijd zo’n 250.000 tot 300.000. De leider vermoedt dat zo’n 12.500 van hen zijn vertrokken. Dat is de helft van het totaal aantal van de 25.000 inwoners van de Krim die zijn uitgeweken.

De Tataren zijn overwegend islamitisch. Hoewel 15 procent van alle Russen moslim is, passen ze niet goed in de Russische mythe. Alles wat niet Russisch-orthodox is, pleegt verraad aan het volk.

Op de Krim speelt dat heel sterk. Gebedshuizen van baptisten en andere niet-orthodoxe groepen zijn de afgelopen jaren vernield. Tsjoebarov: „Er is duidelijk sprake van religieuze druk.”

Russisch spreken in Lviv is echt mogelijk

De stad Lviv, in het uiterste westen van Oekraïne, is populair onder uitgeweken Tataren. Verder weg van de Krim kun je niet komen. Lviv ligt tegen de Poolse grens, ruim 500 kilometer van de hoofdstad Kiev.

Tot de Russische invasie op de Krim in februari 2014 woonden er maar twintig Tataren in de stad, vertelt Alim Aliev. Hij vestigde zich hier zeven jaar geleden voor zijn werk. Hij ging naar de algemene moskee. Een Tataars gebedshuis was er niet.

Ernes Mambetov kwam pas na het referendum over de Russische aansluiting van de Krim in maart 2014. Tijdens die stemming hielp hij buitenlandse journalisten. Vlak daarop kreeg hij signalen dat hij „op een lijst” stond. Met zijn vrouw en kind stapte hij in zijn Lada en vertrok naar het westen.

Bij een tankstation zag iemand de baby en de koffers. Heb je onderdak? vroeg de vrouw. Dat had hij. „Ik had ook bij haar kunnen intrekken. Dat was heel lief”, zegt Mambetov.

Dat was deels het werk van Aliev. Na de Russische inval in de Krim stelde hij met anderen een adressenlijst op van mensen die Tataren wilden opvangen. „Velen hebben dat gedaan. Van lieverlee stroomden ze door naar eigen woonruimte. Die gastvrijheid was vrucht van de Maidanspirit. In het hele land is er nauwelijks gezamenlijke opvang. Meestal gebeurt dit bij mensen thuis.”

Aliev werd deel van het grote netwerk van Crimea SOS; een organisatie die in Oekraïne ontheemden uit de Krim bijstaat (zie: ”Oekraïne herbergt 1,7 miljoen ontheemden”).

Momenteel wonen er in Lviv zo’n 2000 Tataren. Genoeg om een cultureel centrum te openen, samen met een klein koffiehuis. De bediende loopt rond in traditionele outfit, met een platte bontmuts op. In de kelder onder het café schenkt hij koffie in Tataarse stijl (kleine kopjes halfvol fijne prut).

Ze zitten met zijn drieën op een rij: Aliev, Ernes en Serdar Seytaptiev. De laatste was nog student toen hij in 2014 naar het Westen kwam. Aan de universiteit in Lviv kon hij zonder problemen afstuderen.

Inmiddels werkt hij als tandarts. Is zijn Russisch geen probleem voor de patiënten in het Oekraïenstalige Lviv? „Nee. Op de Krim leerden wij Oekraïens op school.” Hij spreekt dat vloeiend, zegt hij.

Ernes heeft meer moeite met de taal. „Ik gooi er weleens een Russisch woord tussendoor. De mensen reageren meestal vriendelijk en vragen: Zullen we maar Russisch spreken?”

Russischtaligen worden volledig geaccepteerd in Lviv, zeggen ze. Dat gaat rechtstreeks in tegen Russische berichten over discriminatie. Er is zelfs een verhaal dat West-Oekraïense fascisten een Russische baby zouden hebben opgegeten. Allemaal propaganda, zeggen de jonge Tataren.

Op de Krim, daar is het pas gevaarlijk. „Het aantal mensenrechtenschendingen ligt daar nu al op 213. Er is ook een geval van marteling met de dood als gevolg”, zegt Ernes.

Alle vier willen ze ooit wel een keer terug naar de Krim. Maar hun Tataar-zijn hangt daar niet van af, zeggen ze. Serdar: „Ik ben wereldburger in de 21e eeuw. Als ik een Oekraïense vrouw ontmoet, blijf ik gewoon hier. Ik verlies mijn identiteit dan niet, maar verdeel die.”

Oekraïne herbergt 1,7 miljoen ontheemden

Klagen West-Europese landen over enkele tienduizenden asielzoekers, Oekraïne herbergt er zonder te kreunen 1,7 miljoen. Maar de regering is te zwak om iets voor de ontheemden te doen. Dat zegt Kostyantyn Reoetskie van Vostok SOS. Omdat de activist zelf –door de dreiging van de separatisten– gedwongen was zijn woonplaats Loegansk te verlaten, heeft hij maar een hulporganisatie opgezet. Die deelt in de Oekraïense hoofdstad Kiev een gebouw met enkele vergelijkbare organisaties, zoals New Donbass en Crimea SOS.

Al dit werk is slechts een druppel op de gloeiende plaat. „We helpen 30.000 mensen, verdeeld over het hele land.”

Het grootste deel van de ontheemden –die geen internationale vluchtelingenstatus hebben– is trouwens dicht bij hun oude woonplaats in Oost-Oekraïne gebleven. „Velen van hen hebben hun baan nog en keren waarschijnlijk nooit naar hun oude huis terug.”

In de regio’s Loegansk en Donbass is het voor veel mensen ook de vraag of hun oude huis er nog staat. Door het oorlogsgeweld zijn gebouwen vernield, of in gebruik genomen door de rondzwervende troepen.

Kampen vol vluchtelingen kent Oekraïne niet. Slechts 5 procent van de ontheemden verblijft in collectieve opvang. De rest heeft een huis of logeert bij particulieren, vertelt Larysa Artiugina van New Donbass.

Toch is er volop werk voor de hulporganisaties. Artiugina is zelf actief in het organiseren van onderwijs voor vluchtelingenkinderen. „De bendes van oud-president Janoekovitsj hebben de kennis van ons gestolen.”

Daarnaast krijgen veel ontheemden juridisch advies. En elke week komen er een kleine honderd mensen naar de kelder om kleding en schoenen uit te zoeken. „Ontheemden zijn meestal meer kwijt aan huisvesting. Op deze manier kunnen ze op kleding besparen.”

Niemand gunt de Krim aan Rusland

Alle politici in Oekraïne vinden dat de Russen de Krim moeten teruggeven, stelt minister Pavlo Klimkin (Buitenlandse Zaken) zelfverzekerd. „Niemand legt zich neer bij de bezetting. Vraag het op straat maar na.”

Klimkin heeft gelijk: in tientallen gesprekken met Oekraïense politici en opiniemakers is er niet één die de Krim kwijt wil. En er is er ook niet één die voor dat verhaal veel woorden nodig heeft.

Sommige bronnen in Oekraïne zeggen met een glimlach: Poetin heeft met zijn acties het Oekraïense volk in elk geval tot een eenheid gesmeed.

Het Oppositieblok (de voorzetting van de Partij van de Regio’s van de verdreven president Janoekovitsj) staat onder verdenking van sympathie voor de Russen. Maar niet Oleksandr Puzanov, de leider van het Oppositieblok in Kiev. „De Krim hoort bij Oekraïne en zal weer onder controle van onze regering moeten worden gebracht. Dat geldt voor de bezette gebieden in het oosten. Wel verwacht ik dat het heel lang zal duren. Als Oekraïne deze gebieden iets goeds te bieden heeft, zullen de mensen in een referendum voor Oekraïne stemmen.”

Internationale organisaties zien de Krim nog altijd als deel van Oekraïne. De EU-vertegenwoordiging in Kiev dient daarom officieel ook de Krim, zo geeft plaatsvervangend ambassadeur Thomas Frellesen toe. „Maar voorlopig kunnen we daar niets. Ik verwacht dat het vele jaren bevroren blijft. Belangrijk is dat de sancties vanwege de Krim tegen Rusland blijven bestaan.”

De Amerikaanse ambassadeur Geoffrey Pyatt heeft aan de Krim een bijzondere herinnering. Het was in de stad Jalta op het schiereiland waar hij in augustus 2013 zijn geloofsbrieven aan president Janoekovitsj aanbood.

In contacten met de Tataren verzekert Pyatt dat de Verenigde Staten de „illegale annexatie” nooit zullen accepteren. Bovendien maakt de ambassadeur zich zorgen over de mensenrechten op de Krim. Vooral de vernieling van Oekraïense en protestantse kerken op het schiereiland zal hij in de gaten houden.

Qua bestuur zijn de Krim en Oost-Oekraïne een soort vacuüm, zegt Alexander Hug, leider van de OVSE-waarnemersmissie in Oekraïne. „Als je trouwt in Donetsk, heeft dat huwelijk voor de Oekraïense wet geen status. Aangifte van geboorte en overlijden heeft ook geen enkele geldigheid. Kopen en verkopen van huizen gebeuren daar nu op zwakke gronden. Zelfs als de bezetting nu zou worden teruggedraaid, zal het veel moeite kosten dit allemaal uit te zoeken en eventueel recht te zetten.”