Vanaf de jaren twintig van de zestiende eeuw ontwikkelden zich in protestantse kringen verzetstheorieën omdat aanhangers van de Reformatie in Duitsland en Frankrijk door de overheden vervolgd werden. Al vanaf de middeleeuwen leefde de overtuiging dat de macht van de vorst slechts uitgeoefend kon worden in opdracht van de gemeenschap. De vorst was er ter wille van het volk, niet om zijn macht naar willekeur te gebruiken.

Die gedachte leefde met name in de kringen van de monarchomachen, een groep hugenootse schrijvers die vooral na de Bartholomeusnacht van 1572, waarin duizenden protestanten de dood vonden, een reeks geschriften publiceerden die de opstand tegen de vorst legitimeerden. Er is een continuïteit geweest tussen de lutherse en de calvinistische opvatting van het verzetsrecht. Lutherse juristen hebben rond 1530 stellingen verdedigd die calvinisten later, na 1560, hebben verbreid.

Tiran

Calvijn maakte een duidelijk onderscheid tussen een koning en een tiran. Zoals de koning zich gebonden weet aan de wetten, en regeert ter wille van het volk, zo gaat een tiran zich te buiten aan willekeurig machtsmisbruik, eigenbelang, praalzucht, wrede onderdrukking en bloedvergieten. In de Institutie stelt Calvijn dat burgers ook tirannieke overheden openbare gehoorzaamheid moeten bewijzen. Kwade koningen doen niets buiten Gods voorzienigheid om en zijn gegeven om de ongerechtigheid van het volk te straffen. Al roept een goddeloze koning wrevel op bij zijn land, dan nog moeten de onderdanen ook die koning gehoorzaam zijn.

Als er sprake is van misbruik van het ambt van de overheid heft dit niet de plicht op om de overheid gehoorzaam te zijn. Het moet de mens uitdrijven tot God Zelf, Die uitkomst kan schenken en in Wiens hand de harten der koningen en koninkrijken zijn. De onderdanen moeten het ingrijpen aan God overlaten, de mens past alleen het martelaarschap en geduld.

Uitzondering

Opstand van particuliere personen is ongeoorloofd. Maar wel, en dat is de welbekende uitzondering die Calvijn maakt, mogen „enige volksmagistraten”, die daartoe zijn aangesteld, de gelegenheid benutten „om de willekeur der koningen te bedwingen”, zoals gebeurde door de volkstribunen tegen de Romeinse consuls in het verleden. Zij hebben zelfs de plicht de koningen te weerstaan en voor de vrijheden van het volk op te komen. Zij zijn hun eigen roeping ontrouw als zij dit niet doen.

De volksmagistraten zijn bij Calvijn van Godswege geroepen in plaats van door het volk aangesteld, hoewel ze wel moeten regeren ten behoeve van het volk. Calvijn leert inderdaad een bescheiden vorm van verzetsrecht, dat door de Geneefse hervormer beargumenteerd werd vanuit het positieve recht. Verzet tegen de koning was dan ook geen revolutie, maar het bedwingen van de koning op grond van het door God gewilde recht.

We zien hier ook de diepste achtergrond van de Nederlands Opstand tegen Spanje. Verdediging van de vrijheden en privileges stond in de zestiende eeuw in nauw verband met een rechtvaardig overheidsoptreden. Het verzet was naar de mening van de calvinisten ten diepste geen opstand tegen de koning, maar een opkomen voor de ware religie en het recht.

Dat was ook de drijfveer van Willem van Oranje. De fundering van de Opstand, in beginsel ontleend aan Bijbel en recht, stond haaks op de vaak blinde vernielingen van beelden door de massa. Er was wel sprake van een accentverschuiving. De politieke overwegingen kregen gedurende de Opstand meer aandacht, maar officieel bleef er sprake van een tweeërlei verbond: tussen God, koning en volk én tussen volk en koning.