De aanslagen zijn de bloedigste uit de Spaanse geschiedenis. Tot donderdag was de zwaarste ETA-aanslag die in een ondergrondse parkeergarage van een supermarkt in Barcelona. Autobommen kostten daar 21 mensen het leven.

In totaal heeft de strijd van de ETA meer dan 800 mensenlevens geëist, de slachtoffers van donderdag niet meegeteld. De meeste doden vielen bij afrekeningen en kleinschalige aanslagen. Het afgelopen jaar bleef het relatief rustig, in 2003 kwamen drie mensen om bij geweld van de ETA.

De ETA vecht sinds het eind van de jaren ’60 voor onafhankelijkheid van Baskenland, een streek in het noorden van Spanje en het zuidwesten van Frankrijk. De ETA staat voor Euskadi Ta Askatasuna (Baskisch Vaderland en Vrijheid). De beweging streeft naar een onafhankelijk Baskenland, dat de drie Baskische provincies in Spanje, de naburige provincie Navarra en drie Zuid-Franse provincies moet omvatten.

Slechts een minderheid van de Baskische bevolking staat achter de ETA. Het merendeel veroordeelt de afrekeningen en de bomaanslagen. De organisatie bestaat mogelijk nog slechts uit enkele tientallen leden van de harde kern, maar heeft een bredere basis nationalistische aanhangers.

„De terroristen staan operationeel zwakker dan ooit, maar beschikken tragisch genoeg over een fervente wil om te blijven vechten”, zei de Spaanse premier José Maria Aznar. „Niemand mag naar iets anders streven dan de totale nederlaag van het terrorisme. De complete en totale nederlaag. Overgave zonder voorwaarden. Onderhandelen is niet mogelijk en ook niet wenselijk.”

„Als de ETA aanvalt, breekt het Baskische hart in duizend stukken”, zei de premier van de Baskische regionale regering, Juan José Ibarretxe. „Asjeblieft, spreek niet over Baskisch terrorisme. De terreur komt van de ETA, dat zijn geen Basken. Het zijn beesten. Het zijn moordenaars.”

De regering was de laatste tijd voorzichtig optimistisch over een naderend einde van de ETA na massale arrestaties van vermoedelijke leden, inbeslagneming van wapens en explosieven, verbeterde samenwerking met Frankrijk -waar ETA-kopstukken zich zouden verbergen- en het verbod op Batasuna, de politieke vleugel van de ETA. De politie arresteerde in 2003 187 mannen en vrouwen die banden zouden hebben met de ETA. In Frankrijk werden nog eens 65 aanhoudingen verricht.

De ETA werd in de jaren ’50 gesticht door Baskische studenten om onafhankelijkheid voor Baskenland te eisen. De groep begon met het plegen van aanslagen omdat er voor de socialistische en de conservatieve regeringen die elkaar opvolgden sinds de dood van dictator Francisco Franco in 1975, niet te tornen valt aan de territoriale eenheid van Spanje. Die eenheid is een van de zwaartepunten in de post-Franco-grondwet van 1978, waarin wel vergaande autonomie, inclusief taalrechten, werd verleend aan de zeventien Spaanse regio’s.

Voor de aanslagen van donderdag is niet vooraf gewaarschuwd, iets wat de ETA in het verleden wel vaak heeft gedaan. De verantwoordelijkheid is nog niet opgeëist, maar dat zegt niet zo veel: het heeft wel vaker weken geduurd voordat de ETA de verantwoordelijkheid voor een aanslag opeiste.

Toch wees Aznar de ETA meteen aan als schuldige. Op kerstavond werden ETA-bommen gevonden op twee treinen naar een ander station in Madrid en op 29 februari onderschepte de politie een bestelbusje dat met meer dan 500 kilo explosieven naar de hoofdstad op weg was. In het busje vond de politie titadine, een type explosief dat ook donderdag zou zijn gebruikt. Bekend is dat de ETA over een grote voorraad explosieven beschikt, verkregen door diefstal in Frankrijk.

„De ETA beschikt nog steeds over geld, wapens en vele jongeren die bereid zijn een lange gevangenisstraf te riskeren”, zei Javier Ortiz, politiek commentator van de krant El Mundo, over de vondsten.

Volgens het Jane’s Terrorism and Insurgency Centre, dat terrorisme en opstanden analyseert, is de ETA technisch in staat tot de aanslagen van donderdag. Maar met Spanje als trouwe bondgenoot van de Verenigde Staten bij de invasie in Irak kunnen militante moslims ook niet als dader worden uitgesloten.

Premier Aznar riep de bevolking in een televisietoespraak ertoe op deel te nemen aan demonstraties die vanavond in heel het land gehouden zullen worden. Verwacht wordt dat de Spanjaarden daar massaal aan zullen deelnemen. De eerste spontane protestacties deden zich donderdag al voor.