Hoe doet hij het toch? Eerst een kabinet leiden dat gedoogd werd door de ongedurige en kritische partner PVV, daarna een minderheidskabinet aanvoeren met daarin twee politieke tegenvoeters, en dan in zúlke moeilijke omstandigheden almaar het hoofd boven water houden? Als Rutte volgende week woensdag zijn eerste lustrum als minister-president viert, is dát de vraag die bovenkomt. Vijf tropenjaren achter de rug, en toch elke week weer okselfris aan de start. Wat is zijn geheim en wat zijn grootste kracht?

Ruttes debatvaardigheid helpt hem enorm om politiek te overleven en te scoren, denkt Roderik van Grieken, directeur van het Nederlands Debat Instituut. „Als gevolg van zijn debatstijl heeft hij een hoge persoonlijke gunfactor. Altijd straalt hij uit oprecht geïnteresseerd te zijn in de mening van een ander. Hij behandelt de oppositie niet alleen met een vleugje humor, maar ook met respect. Dat kweekt goodwill.”

Hard aanvallen

Tot de essentie van debatten behoort dat meningsverschillen worden uitvergroot. Groot risico daarbij is echter dat opponenten elkaar zo hard gaan aanvallen dat persoonlijke verhoudingen gekwetst raken. „Bij Rutte gebeurt dat nooit. Hij is er goed in wel de verschillen te benoemen en die te laten staan, maar nooit de ander als persoon te beschadigen. Hij probeert altijd veel gemeenschappelijke grond te vinden en samen met de ander te zoeken naar overbrugging van tegenstellingen. Ieder voelt zich door hem serieus genomen, niemand voelt zich aan de kant geschoven.”

Rutte kán in een debat punten die hij lastig vindt, ontwijken of afserveren. Dat doet aan zijn kwaliteit als debater niets af, vindt Van Grieken. „Hij doet dat op zo’n manier dat zijn tegenstanders juist níét het gevoel hebben dat ze om de tuin worden geleid.”

Het doel van een debat kan op twee manieren worden verwoord, stelt de debatdeskundige. „Let je op het proces dan is het doel van het debat dat de argumenten achter een meningsverschil zo duidelijk mogelijk in kaart worden gebracht en over en weer kritisch worden getoetst. Dit kan tot nieuwe inzichten leiden. Als je kijkt naar de personen die deelnemen, dan wil iedereen primair zijn eigen gelijk halen. Rutte is er goed in de indruk te wekken uitsluitend met dat eerste bezig te zijn, terwijl hij feitelijk vooral gericht is op het tweede.”

Helder uitleggen

Een premier móét sterk zijn in het debat, is de stellige overtuiging van Van Grieken. „In dat ambt is een eerste vereiste dat je complexe materie helder en overtuigend kunt uitleggen. Verder moet je, als er voortdurend zo veel pijlen op je afgeschoten worden, het vermogen hebben tegengas te geven zonder mensen van je te vervreemden. Je moet terugvechten, maar wel gezag blijven houden. In jouw positie ben je een belangrijk symbool van onze democratie. Zo bezien is debatvaardigheid een essential tool (een onmisbaar stuk gereedschap, red.) voor een minister-president.”

Klappen opvangen

Drie keer op rij won Rutte de debatprijs van het Nederlands Debat Instituut. Dit laat volgens Van Grieken zien dat hij „een van de beste, zo niet de beste debater van het Binnenhof” is. Hij ziet één verbeterpunt. „Voor iemand met zo veel retorisch talent, maakt hij van dat talent opmerkelijk weinig gebruik in zijn speeches. Er komt vanuit ons collectieve geheugen toch niet één toespraak omhoog drijven waarin hij ons echt op sleeptouw nam? Toen Tony Blair de dag na het verongelukken van Diana het Engelse volk toesprak, raakte hij een snaar toen hij sprak over „the people’s princess” (de prinses van het volk, red.). Rutte had iets vergelijkbaars kunnen doen bij de aankondiging van het aftreden van Beatrix. Hij zag dat moment aankomen en had dus de kans om treffend het nationaal gevoel te vertolken. Die kans benutte hij niet, althans, hij had van die speech beslist méér kunnen maken.”

Evenwichtskunstenaar

Het premierschap is een moeilijke job, stelt oud-defensieminister Hillen. „Je staat in de etalage. Iedereen heeft zijn eigen interpretatie van jouw daden. Je moet alle kikkers in de kruiwagen houden. Niet alleen van je eigen partij, maar ook van je coalitiepartner. Verder moet je je goed kunnen verstaan met de volksvertegenwoordigers én met belangenorganisaties. Kortom, je moet een evenwichtskunstenaar zijn.”

Rutte is dat, vindt de CDA’er. „De taak van een leider is allereerst de boel bij elkaar te houden. Daar slaagt hij in. Als er tegenstellingen zijn, weet hij ze te overbruggen. Met de PVV in het eerste kabinet-Rutte is dat niet gelukt. Maar dat lag vooral aan de onwil van Wilders. Rutte heeft zonder meer autoriteit in het politieke metier.”

Visieloosheid

Eén ding mist Hillen bij Rutte: „Visie. Hij geeft geen richting, hij werkt niet toe naar een stip op de horizon.” Hillen erkent dat dit lastig is omdat Rutte leidinggeeft aan een kabinet waaraan politieke antipoden, VVD en PvdA, deelnemen. Wat bij Ruttes visieloosheid bovendien meespeelt is dat „liberalen in het algemeen sowieso niet zo visionair zijn.” En dan is er ook nog eens de tijdgeest: „Praktisch en pragmatisch zijn twee woorden die onze tijd kenmerken.”

Dat Rutte regelmatig zegt dat hij gelovig is, daarvan heeft Hillen in de twee jaar dat hij nauw met hem samenwerkte –in het vorige kabinet, van VVD en CDA–, niet veel gemerkt. „Ik heb geregeld gelezen over zijn christelijke levensovertuiging, maar eigenlijk heb ik niet zo veel affectie in deze richting gemerkt. Of het moet zijn dat hij de afgelopen jaren goed heeft samen kunnen werken met de SGP en later ook de Christen­Unie. Als ik Rutte qua levensovertuiging bij een omroep zou moeten indelen, zou ik zeggen: hij is een man van de AVRO.”

Dikke ik

Indirect laat Rutte weleens iets merken van een visie op de samenleving. „In de troonrede van vorig jaar liet hij niet voor niets de term participatiesamenleving vallen. Ook zijn verzet tegen de dikke ik-mentaliteit heeft duidelijk een ethische component. Net zoals de harde woorden die hij tijdens de algemene beschouwingen sprak over ouders die tijdens een vechtscheiding het belang van hun kinderen uit het oog verliezen. Wat mij betreft: goed dat Rutte dit soort kwesties benoemt.”

Een van zijn succesfactoren is dat de minister-president de kabinetsvergaderingen altijd goed voorbereidt, weet Hillen. „Hij is op de hoogte van wat er speelt en waar eventuele knelpunten liggen. Het zijn geen lange vergaderingen, het gaat allemaal super efficiënt. Na een paar uur vergaderen staat iedereen weer buiten.”

Die snelheid heeft volgens Hillen ook een negatieve kant: „Het komt in het kabinet niet tot echte discussies. De vakminister presenteert een voorstel. De andere bewindslieden hebben nog enkele vragen en dan neemt de ministerraad een besluit. Het gaat er erg technocratisch aan toe.”

Volgens Hillen is Rutte de eerste minister-president die tijdens kabinetsvergaderingen telefonisch bereikbaar is. „Tijdens de ministerraad gaat zijn telefoon geregeld. En die neemt hij dan ook gewoon op. Achter zijn hand zegt hij even iets, terwijl de vergadering ondertussen verdergaat. Kennelijk is dat kenmerkend voor de huidige generatie.”

Smijten

Verhalen die al enkele jaren rondgaan, namelijk dat Rutte tijdens vergaderingen van de coalitie of de ministerraad soms boos wegloopt en met deuren smijt, kan Hillen bevestigen: „Hij is af en toe een driftkikker. Meestal heeft hij zichzelf weer snel onder controle en keert dan weer in de vergadering terug. En het moet worden gezegd: hij verontschuldigt zich dan altijd.”

Als Rutte na de verkiezingen van 2017 door wil, is het volgens de CDA’er belangrijk dat hij zich ontwikkelt tot een staatsman. „Hij is intelligent, politiek handig en kan mensen gemakkelijk aan zich binden. Wat hij vooral nodig heeft, is wijsheid. Rutte moet met bezonnenheid spreken. Op dat punt zou hij nog verder kunnen en moeten groeien. Mensen moeten stil worden als de premier het woord neemt.”

Roemer (SP)

Rutte houdt het zolang vol omdat…

…hij ontspannen overkomt en probeert grote problemen steevast klein te maken. Daarmee heeft hij vele partijen voor zijn karretje gespannen.

De grootste blunder die hij beging, was…

…de invoering van meer marktwerking in de zorg. Ook de afbraak van de sociale woningbouw was een foute keuze. Wat mij betreft hele foute keuzes, maar het is hem wel gelukt. Je moet toch concluderen dat hij, in coalities met de PvdA, CDA en PVV, grotendeels zijn partijprogramma heeft uitgevoerd.

Wat hij zeker moet veranderen, is…

…zijn rechtse beleid. We hebben juist nieuwe, sociale politiek met meer zeggenschap voor mensen nodig. Maar ik denk dat daar een andere premier voor nodig is.

Buma (CDA)

Rutte houdt het zolang vol omdat…

…hij kennelijk een politieke overlever is. Vijf jaar is op zich niet heel lang, maar een eerste lustrum verdient zeker een felicitatie.

De grootste blunder die hij beging, was….

…de eindeloze rij aan beloften voorafgaand aan de verkiezingen, die een dag na de verkiezingen alweer verbroken werden, zoals ”geen cent meer naar Griekenland” en ”1000 euro voor iedere Nederlander”.

Wat hij zeker moet veranderen, is…

…dat hij duidelijk maakt wat zijn principiële visie op onze toekomst is. Hoe gaan we onze christelijke waarden verdedigen in een tijd waarin we van alle kanten bedreigingen op ons zien afkomen?

Pechtold (D66)

Rutte houdt het zolang vol omdat…

…hij tomeloos veel energie heeft. Hoe kort de nachten voor hem soms ook zijn, hij ziet er zelden vermoeid uit.

De grootste blunder die hij beging, was…

…het kabinet met de PVV. In plaats van stelling te nemen tegen het extremisme hebben VVD en CDA Wilders salonfähig gemaakt. Wilders’ politiek van polarisatie vraagt niet om een premier die tegen hem aanschurkt, maar om een premier die de samenleving verbindt. Dat mis ik bij Rutte.

Wat hij zeker moet veranderen, is…

…zijn politieke agenda voor de laatste anderhalf jaar. Ruttes kabinet heeft geen plannen meer, struikelt van incident naar incident, terwijl VVD en PvdA aan de slag moeten, met als belangrijkste opdracht: meer banen.

Slob (CU)

Rutte houdt het zolang vol omdat…

…hij met zijn opgewekte karakter bijzonder sterk is in het maken en onderhouden van relaties. Dat maakt dat in een politiek verdeeld land besluiten genomen kunnen worden, mede omdat we een premier hebben die goed een sfeer kan creëren waarin mensen zaken met elkaar willen doen.

De grootste blunder die hij beging, was…

…het onjuist inschatten van politieke risico’s. We hebben dat gezien bij de vorming van zijn eerste minderheidskabinet en ook bij de start van dit kabinet. Te luchtig ging hij voorbij aan het tekort aan steun in de Eerste Kamer. Ook verbrak hij verkiezingsbeloftes. Zijn VVD-leiderspet zit hem weleens in de weg.

Wat hij zeker moet veranderen, is…

…dat hij ons gaat vertellen wat zijn morele ankerpunten zijn. Hij is graag de spreekbuis van mensen die geslaagd zijn in het leven. Maar ik zie hem niet bij de vluchtelingen en hoor hem bijvoorbeeld niet over de morele staat van ons land, het lot van prostituees of de bedreigde toekomst van kinderen met down.

Van der Staaij (SGP)

Rutte houdt het zolang vol omdat…

…hij een onverbeterlijke optimist is die altijd weer lichtpunten ziet. Hij is ook flexibel in veel standpunten. Verder kan hij goed met mensen omgaan, ook als die een wat ingewikkelde ‘gebruiksaanwijzing’ hebben.

De grootste blunder die hij beging, was…

…dat hij nog altijd niet inziet dat het SGP-programma beter is dan dat van de VVD!

Wat hij zeker moet veranderen, is…

Mijn advies aan hem is om goed te luisteren naar de wijze Prediker, die adviseerde voorzichtig te zijn met beloftes die je niet kunt waarmaken: „Het is beter, dat gij niet belooft, dan dat gij belooft en niet betaalt” (Prediker 5:4).