Wereldwijd zou de politie meer jacht moeten maken op leiders van criminele netwerken die zich toeleggen op illegale orgaanhandel. Dat vindt Frederike Ambagtsheer, verbonden aan het Erasmus MC in Rotterdam. Ze is coördinator van het mede door de Europese Commissie gefinancierde HOTT-project. Ze doet wereldwijd onderzoek naar de illegale handel in menselijke organen. Doorgaans nieren, maar ook levers.

Niet zozeer de berechting van een Nederlander die op internet een nier te koop aanbiedt (zie ”Unieke rechtszaak in Utrecht”), maar veel meer het oppakken van ronselaars brengt de ille­gale orgaanhandel een slag toe, denkt Ambagtsheer. „Nu blijven de ronselaars, die ondergronds opereren, vaak buiten schot.” In Nederland is de maximumstraf een jaar cel of een boete van 19.000 euro.

Simpel

Niet zelden leiden ronselaars mensen om de tuin. „De donoren horen dat de nierverwijdering zonder risico is of ze worden veel te snel uit het ziekenhuis ontslagen. Soms is het medisch niet verantwoord dat iemand zijn nier afstaat, maar gaat de ingreep toch door. Er zijn getuigenissen van donoren die vertellen dat ze gedwongen werden hun nier af te staan. Soms krijgt een donor geen geld, of een fractie van het afgesproken bedrag.”

Wereldwijd levert de illegale handel in organen jaarlijks 600 miljoen tot 1,2 miljard dollar winst op. In 2005 vonden zo’n 3400 tot 6800 illegale nier­transplantaties plaats, meldt een eind vorig jaar verschenen rapport van de landelijke eenheid van de politie.

In Nederland komt illegale orgaanhandel „incidenteel” voor, zegt Ambagtsheer. In een enquête uit 2013 gaven van de 241 medici (zoals transplantatiechirurgen) er 17 aan tussen 2008 en 2013 patiënten te hebben behandeld van wie ze vermoedden dat die in Nederland een nier kochten.

China, Pakistan en India staan in de top 3 van illegale nierhandel. „Meestal gaat het om nieren van levende donoren. Maar zeker in China worden ook nieren van overleden personen verkocht. Daar is een nier binnen twee weken leverbaar. Vermoedelijk gaat het om nieren van geëxecuteerde gevangenen. Ontvangers betalen 10.000 tot 200.000 euro. Donoren krijgen 0 tot 13.000 euro.”

Niet elke donor ziet zichzelf als slachtoffer van uitbuiting. „Nierhandel is een grijs gebied. Sommige donoren zeggen: „Ik klaag nergens over.” Armen zijn blij dat ze een paar duizend euro verdienen.”

Werken frauduleuze artsen mee aan illegale orgaanhandel? „Dat komt voor. In Kosovo zaten een Turkse en een Kosovaarse arts in het complot. Tegen de Turkse chirurg is een internationaal uitleveringsbevel uitgevaardigd, maar hij is nog steeds vrij. Ook in Israël was een chirurg betrokken bij illegale orgaanhandel, maar hij is nooit veroordeeld. Artsen lijken immuun voor strafvervolging wegens orgaanhandel. Ja, dat lijkt op klassenjustitie.”

Niet zwart-wit

Het valt niet altijd mee om te bepalen of er sprake is van illegale orgaanhandel. „De wet schrijft voor dat nierdonatie geen commercieel oogmerk mag hebben. Maar het is niet altijd zo zwart-wit. Stel dat een man zijn nier afstaat aan zijn broer. Die broer geeft hem uit dankbaarheid een auto. Dat lijkt op een deal.”

In Nederland moet een meldpunt komen waar artsen signalen van illegale orgaanhandel kwijt kunnen, bepleit ze. Zoals namen van ronselaars en malafide transplantatieklinieken. „We zijn daarover in gesprek met artsen­organisatie KNMG. Artsen hebben hun beroepsgeheim; ze hoeven de identiteit van de verdachte nierpatiënt niet te melden.”

Een experiment met légale handel in nieren is wenselijk, vindt Ambagtsheer. „Er zijn twee kampen. Het ene stelt: „Elke vorm van orgaanhandel is immoreel.” Het andere kamp, waar ik toe behoor, zegt: „Waarom zou je een orgaan niet kunnen verhandelen, we zijn eigenaar van ons eigen lichaam.” De overheid moet overwegen nierdonoren financieel tegemoet te komen. Zo trek je mensen over de streep en verdwijnen wellicht de wachtlijsten. De overheid zou een donor de rest van zijn leven een gratis zorgverzekering kunnen aanbieden.”

Bij de autoriteiten staat de proble­matiek van mensenhandel met het oog op gedwongen orgaan­verwijdering en -handel „onvoldoende op het netvlies”, zegt nationaal rapporteur mensenhandel Corinne Dettmeijer. „Er moet meer prioriteit voor komen. Het ministerie van Volks­gezondheid zou voortrekker moeten zijn. Duidelijker moet worden wie voor opsporing en vervolging verantwoordelijk is.” Artsen dienen meer getraind te worden in signaalherkenning, vindt ze. „Zo zou een arts argwaan moeten krijgen als iemand ineens, zonder zinnige reden, van een wachtlijst voor nier­transplantatie verdwijnt. Die persoon kan in het buitenland een nier hebben gekocht. Donoren in het buitenland kunnen kwetsbaar zijn.”

Nieuwe medische technologie brengt nieuwe vormen van strafbare zaken. „Zo worden we nu ook geconfronteerd met gedwongen draagmoederschap. Dan baart een moeder in India een kind voor wensouders in Europa.”

Unieke rechtszaak in Utrecht

Een voor Nederland unieke rechtszaak, morgen in Utrecht. Een 40-jarige man uit Amersfoort staat terecht voor het feit dat hij in juni 2013 een „gezonde” nier te koop aanbood op marktplaats.nl. Prijs: 50.000 euro. Orgaan­handel is verboden. Het openbaar ministerie Midden-Nederland gaat ervan uit dat de man in zijn eentje opereerde en geen lid is van een criminele organisatie, zegt woord­voerster Mary Hallebeek.

De Amersfoorter had met de advertentie „niet het oogmerk om geld te verdienen”, zegt zijn advocaat mr. Claudia van Oort. „Hij had bij een arts een folder over orgaandonatie gezien en wilde weten hoe mensen zouden reageren op zijn advertentie. Mijn cliënt is een type dat zich veel afvraagt en dingetjes wil weten.”