Op de boulevard van Zandvoort staat een klein, zwart beeldje van een dame die over zee uitkijkt. De vrouw heeft een dikke, weelderige haardos. Het monument staat er ter ere van keizerin Elisabeth. Zij kwam naar de badplaats om er te kuren.

Vooral in haar latere leven was Elisabeth zeer reislustig. Ze zwierf –vol onrust– door Europa, Klein-Azië en Noord-Afrika. Met name het eiland Korfu sprak haar aan. De reizen verliepen vaak ongepland, met als gevolg dat ze af en toe onverwachts bij Europese vorsten op de stoep stond. En dan kwam ze niet alleen, maar met een opperhofmeester, een biechtvader en nog een aantal hovelingen, en vele kisten bagage.

Haar schoonheidsideaal bracht haar naar kuurplaatsen. Om die reden deed ze in 1884 en 1885 ook Nederland aan. „In 1884 kwam ze zes weken naar Nederland om te kuren”, vertelt conservator dr. Paul Rem van Paleis Het Loo. „Ze verbleef dan in Amsterdam. Ze liet zich daar door ene dr. Mezger behandelen voor gewrichtspijnen en verbleef met haar gevolg in het Doelenhotel. Tussen de behandelingen door maakte ze veel uitstapjes.”

Op 9 juni 1884 nam de keizerin –ze reisde meestal incognito– de trein naar Apeldoorn. „Ze bezocht Paleis Het Loo, wandelde over de Loolaan en gebruikte de lunch in restaurant De Keizerskroon, naast het paleis”, zegt Rem, die in het bezoek een extra aanleiding ziet voor de expositie, die tot en met 27 september te zien is in het Apeldoornse paleis.

Koning Willem III, koningin Emma en prinses Wilhelmina waren op dat moment niet in het land. „Zij waren voor kuren in Duitsland.”

Toen de keizerin in 1885 weer in Nederland was, maakte ze het goed. Rem: „Ze wilde erg graag de kleine Wilhelmina ontmoeten. Ze is toen op Paleis Noordeinde in Den Haag ontvangen.” Het bezoek is nog altijd historisch, omdat het het langste verblijf van een keizerin in Nederland betreft, zegt Rem.

Buitenleven

Als klein meisje kan Elisabeth niet bevroeden dat ze het tot keizerin zal brengen. Haar leven begint ontspannen. Ze groeit op als tweede dochter van hertog Maximiliaan Jozef in Beieren en prinses Ludovika, dochter van koning Maximiliaan I Jozef van Beieren. ’s Winters verblijft het gezin in München, ’s zomers op slot Possenhofen, waar Elisabeth geniet van het vrije buitenleven.

In 1853 –ze is 15– gaat Elisabeth met haar moeder en oudere zus Helene naar het Oostenrijkse Ischl. Daar verblijft de 22-jarige Oostenrijkse keizer Frans Jozef. Helene wordt als een goede huwelijkskandidaat gezien, maar het oog van de keizer valt op de jongere Elisabeth. Op 24 april 1854 trouwen de twee in de Augustijnenkerk te Wenen. Elisabeth is 16 jaar.

De strakke Habsburgse regels aan het Weense hof vallen de jonge Elisabeth zwaar. Haar schoonmoeder maakt het haar ook niet gemakkelijk. Die vindt dat Elisabeth zich niet te veel met de opvoeding van haar kinderen –Sophie (1855), Gisela (1856), Rudolf (1858) en nakomertje Marie-Valerie (1868)– moet bemoeien.

Na een aantal gelukkige jaren krijgt Elisabeth nog meer te verwerken: Sophie sterft als ze twee jaar is, Franz Jozef legt het met andere vrouwen aan en na de geboorte van Rudolf groeien de echtgenoten uit elkaar.

Elisabeth vlucht: ze maakt reis na reis en is nog slechts enkele weken per jaar in Wenen en zelfs dan laat ze zich amper zien. Met staatszaken mag ze zich niet bemoeien, maar als het over de ontwikkelingen in Hongarije gaat, trekt ze zich daar niets van aan. Het land heeft haar hart. Elisabeth –ze leert Hongaars spreken– zet zich erg in voor een hechtere band tussen Oostenrijk en Hongarije. Dat resulteert erin dat het land vanaf 1867 een dubbelmonarchie met Oostenrijk vormt. Elisabeth werd zo tot koningin van Hongarije gekroond.

Verder gaat ze op in de mode en haar schoonheidsideaal. Ze eet bijzonder weinig en probeert allerlei bijzondere diëten uit. Het resultaat is dat ze –ruim 1,70 meter lang– veelal tussen de 45 en de 50 kilo weegt. Conservator Rem vindt een van de fascinerendste onderdelen van de expositie dan ook een ceintuur: „Die is 51 centimeter lang. Dan heb je het echt over een wespentaille.”

Kroonprins

Een volgende crisis doet zich in 1889 voor. Kroonprins Rudolf is dan dertig. Hij is ongelukkig in zijn huwelijk. Op een morgen wordt zijn lichaam gevonden in een kamer van het keizerlijke jachthuis in Mayerling met een pistool naast zich. Naast hem ligt het dode lichaam van zijn minnares, de 17-jarige barones Marie von Vetsera. Elisabeth komt het verlies van haar enige zoon niet te boven, voortaan gaat ze in het zwart. Ze raakt in een depressie. Nog rustelozer reist ze Europa rond.

Het einde van haar leven is ook tragisch. Op 10 september 1898 is ze in Genève. Tijdens een wandeling langs het meer steekt de Italiaanse anarchist Luigi Lucheni haar met een geslepen vijl dood. Lucheni had haar niet op het oog, maar een hertog, maar die kwam niet opdagen. Toen legde hij het toe op de keizerin en hij slaagde in zijn opzet. Elisabeth sterft. Ze is zestig jaar.

Elisabeths leven is een opeenhoping van tegenslagen en verdriet. Dat is de werkelijkheid die veel westerlingen niet kennen. Door de romantische verfilmingen van het leven van Sisi is er een heel zonnig beeld van de keizerin neergezet: Sisi was vooral lief, zorgzaam, gelukkig en mooi. De expositie in Apeldoorn laat een evenwichtiger beeld van haar zien.

Wat heeft haar toch tot zo’n mythische persoon gemaakt?

Rem: „Dat komt toch door de fascinatie die we hebben voor mensen als koningen en keizers. Het zijn hooggeplaatsen en tegelijk vormen ze een familie. Koninklijke families hadden zeker in die tijden een voorbeeldfunctie.”

Het feit dat Elisabeth zich niet liet fotograferen en een verborgen leven leidde, heeft het mythische versterkt, stelt Rem.

Reeks

De expositie over Sisi past in een reeks tentoonstellingen over bekende vorstelijke personen die Paleis Het Loo wil organiseren, zegt conservator Paul Rem. „Paleis Het Loo vertelt in de eerste plaats het verhaal van de geschiedenis van het huis van Oranje. Maar we kijken verder. De Oranjes maken deel uit van het geheel van vorstelijke families.”

Vorig jaar bracht Het Loo een expositie over de populaire prinses Grace Kelly van Monaco, een filmster die uiteindelijk trouwde met prins Rainier van het vorstendom. „Nu dan een tentoonstelling over Elisabeth van Oostenrijk, die door de speelfilms over haar leven bekend is geworden bij een breed publiek als Sisi.” Sisi is wel gekenschetst als de prinses Diana van haar tijd.

De staf van het paleis was vereerd dat prinses Margriet de expositie donderdag opende, samen met een nazaat van Sisi: aartshertog Michael von Habsburg-Lotharingen, achterkleinzoon van de keizerin.