In memoriam Günter Grass (1927-2015)
De Duitse schrijver en Nobelprijswinnaar Günter Grass is maandagochtend op 87-jarige leeftdijd in een kliniek in Lübeck overleden.
Günter Grass en zijn pijp waren onafscheidelijk. Zijn gezicht met de welige hangsnor was markant en onvergetelijk. Hij leek eerder een Oost-Europese dan een Duitse schrijver. Gedeeltelijk klopte deze indruk. De voorouders van Grass waren Kasjoeben, leden van een West-Slavisch volk met een eigen Slavische taal. Grass was duidelijk in zijn sas met deze erfenis en verwerkte zijn Slavische wortels als thema in zijn romans
Günter Grass werd op 16 oktober 1927 in de voorstad Langfuhr van de havenstad Danzig geboren als zoon van een protestantse kruidenier en een rooms-katholieke moeder. Thans is Danzig deel van Polen en heet de stad Gdańsk. Grass laat het oude Danzig herleven in zijn ”Danziger Trilogie” waarvan het eerste deel ”Die Blechtrommel” (De Blikken Trommel) uit 1959 hem wereldberoemd maakte.
Het tweede deel, ”Katz und Maus” (Kat en Muis, 1961) geniet in Nederland het meeste aanzien door de beschrijving van stoute avonturen van scholieren op een halfgezonken schip in de haven Danzig. Samen met de politieke vrijpostigheden kon deze novelle vele jaren favoriet zijn voor de literatuurlijst Duits van het VWO.
Deel drie, ”Hundejahre” (Hondse jaren, 1963) is in Nederland nauwelijks bekend geworden.
”Die Blechtrommel” was een sensatie, omdat de Duitse geschiedenis van de twintigste eeuw in deze roman op een vrijmoedige wijze in beeld kwam. De hoofdfiguur van de roman is Oskan Matzerath. Oskar is zowel de verteller als het personage waarover verteld wordt. De roman staat in de traditie van de schelmenroman. Vanaf zijn derde groeit Oskar niet meer en hoeft hij niet volwassen te worden, terwijl zijn hersenen zo goed ontwikkeld zijn dat hij de wereld der volwassenen scherp analyseert.
Dat Danzig zowel Duits als Pools was, komt bij Grass duidelijk uit de verf. Grass is gefascineerd door deze mengeling van volkeren aan de Oostzee. Aan de erotische gewaagdheden die Grass zich in de roman veroorloofde moesten de lezers in 1959 nog wennen.
Grass bracht een creatief en speels element in de door schrijvers als Heinrich Böll en Siegfried Lenz gedomineerde Duitse literatuur van na 1945 en vermengde dat met humor. Dat was ongehoord en bevrijdend.
Günter Grass wist waar hij op zijn eigen manier over schreef. Hij had de verschrikkingen van het Derde Rijk van nabij leren kennen. Die ervaringen stempelden zijn leven. Vader Grass was een nationaal-socialistische meeloper geweest. Grass zelf werd op jeugdige leeftijd soldaat en kreeg zelfs, zoals hij pas in 2006 openbaarde, in 1944 een opleiding tot tankschutter bij de Waffen-SS, de SS-tankdivisie ”Jörg von Frundsberg”.
Op 20 april 1945 raakte Grass gewond en werd hij door de Amerikanen gevangen genomen. Na zijn vrijlating in 1946 leidde Grass een zeer afwisselend bestaan. Eerst werkte hij in een kalimijn, daarna was hij steenhouwer bij een grafstenenfirma, om vervolgens aan de kunstacademie in Düsseldorf beeldende kunst te gaan studeren. Tijdens de jaren vijftig van de vorige eeuw publiceerde hij een dichtbundel en een toneelstuk. Tevens exposeerde hij zijn grafische werk in Stuttgart en Berlijn.
De wegen van de beeldend kunstenaar Günter Grass en de schrijver Günter Grass liepen lange tijd parallel, maar uiteindelijk domineerde het schrijverschap. In de illustraties bij de romans (zoals bij ”Der Butt” (De bot) uit 1977) komen de twee talenten weer bij elkaar in de buurt.
Het aantal toneelstukken en romans dat Grass produceerde, is zeer indrukwekkend. Keer op keer wist Grass de publieke aandacht in Duitsland en daarbuiten naar zich toe te trekken. Romans als ”Aus dem Tagebuch einer Schnecke” (Uit het dagboek van een slak, 1972), het op het sprookje van Grimm over Piggelmee gebaseerde werk ”Der Butt”, en verder: ”Kopfgeburten oder Die Deutschen sterben aus” (Geboortes in het hoofd of de Duitsers sterven uit, 1980), ”Die Rättin” (De rattin, 1986), het op het leven van de schrijver Theodor Fontane geënte ”Ein weites Feld” (Een ingewikkelde zaak, 1995) en het autobiografische ”Beim Häuten der Zwiebel” (Bij het afpellen van de ui, 2006, Nederlandse vertaling: ”Het rokken van de ui”) veroorzaakten steevast discussies en polemieken.
Het werk van Günter Grass was nooit neutraal. Het koos partij en trok zich niets aan van partijbelangen. Een fundamenteel motief van de schrijver Günter Grass was de strijd tegen machtsmisbruik en politieke overheersing. In dat kader wees hij de Duitse burgers er op dat zij geen slachtoffers van het nationaal-socialisme maar dragers van Hitlers Derde Rijk waren geweest. De Duitse hereniging in 1990 zag Grass als een verovering van de DDR door West-Duitsland. Aan de Duitsen christen-democraten had hij een hekel, vooral na de ontmaskering in 1960 van de hoge regeringsfunctionarisfunctionaris Hans Globke die een prominente nazi bleek te zijn geweest.
Vanaf 1965 zette Grass zich bij verkiezingen in voor Willy Brandt van de Duitse sociaal-democraten. Soms veroorzaakten zijn standpunten frictie en felle onenigheid. Dat gebeurde in 2012 toen Günter Grass een gedicht publiceerde waarin hij de mening uitsprak dat niet Iran maar Israël door de serieuze voorbereiding van de eerste klap een gevaar voor de wereldvrede vormde. Opeens was Grass in de ogen van velen een verderfelijke antisemiet en ontbrak het niet aan verwijzingen naar het SS-verleden van de destijds zeventienjarige soldaat.
Met Günter Grass is een uiterst kleurrijke vertegenwoordiger van de Duitse letterkunde heengegaan. Hoe men Grass als schrijver en als politieke activist ook beoordeelt, hij zorgde voor licht en lucht in het Duitse culturele leven. En hij vereeuwigde zijn veeltalige geboortestad Danzig zo ruimhartig, dat de Poolse inwoners van Gdańsk met sympathie over hem spreken.
