Sprakeloos was Oosterman, hoogleraar oudere Nederlandse letterkunde aan de Radboud Universiteit Nijmegen, toen hij vorig jaar het complete gebedenboek voor het eerst onder ogen kreeg. Digitaal welteverstaan, want het boek is te kwetsbaar om aan te raken en ligt normaal gesproken in een doos in de staatsbibliotheek in Berlijn. „Ik had al eerder losse pagina’s gezien op tentoonstellingen, maar toen ik het hele manuscript zag, viel ik om van verbazing. Het was nog mooier dan ik dacht.”

Het middeleeuwse manuscript telt meer dan duizend bladzijden, talrijke illustraties en zo’n honderd miniaturen. Het werd in 1415 geschreven door Helmich die Lewe, broeder in het Arnhemse klooster Mariënborn, voor Maria van Harcourt. Maria was afkomstig uit Frankrijk, maar kwam door haar huwelijk met Reinoud van Gelre naar het hertogdom Gelre.

Koosnaam

Het boek –„de grootste kunstschat uit middeleeuws Gelderland”– bevat honderden gebeden. Van Augustinus, van andere kerkvaders, psalmen, maar ook persoonlijke gebeden die speciaal voor Maria waren opgesteld, zoals een gebed van vijf à zes bladzijden voor de bescherming van haar man Reinoud. „In het gebed wordt vier keer de naam Reinier gebruikt. Dat was waarschijnlijk de koosnaam van Maria voor haar man”, zegt Oosterman.

Het gebruik van een persoonlijk gebedenboek was in opkomst in de vijftiende eeuw, verklaart hij. „Er kwam meer nadruk op de verantwoordelijkheid van het individu voor zijn eigen zielenheil. Ze konden dat niet meer alleen aan kloosters en geestelijken overlaten.”

Maria gebruikte het boek bij haar persoonlijke gebeden, zoals de getijdengebeden die over de dag verspreid op een vast uur gezegd of gezongen worden. „Aan de huidige staat van het boek kun je zien dat er intensief gebruik van is gemaakt.”

Ondanks haar Franse afkomst liet Maria het boek opstellen in het Nederrijns, de volkstaal van haar nieuwe land. Een opmerkelijke keuze, vindt de hoogleraar. „Ik denk dat zij een intelligente vrouw was die zich de volkstaal snel eigen heeft gemaakt. Bovendien vermoed ik dat zij hiermee wilde laten zien dat ze bij Gelre hoorde. Dat blijkt ook uit haar keuze voor de heiligen tot wie zij bad. Dat waren vaak heiligen die in het hertogdom een belangrijke plaats innamen.”

Voor de hoogleraar stond één ding vast: dit Gelderse meesterwerk vormt een belangrijke schakel in de Nederlandse kunstgeschiedenis en is te mooi om onbekend te blijven. Vandaar dat hij een actie startte om geld in te zamelen voor de restauratie ervan. „Mensen zeiden tegen me: Is dat niet de taak van de overheid, de Radboud Universiteit of de bibliotheek in Berlijn? Allemaal waar, maar die hebben vaak beperkte middelen. In de bibliotheek in Berlijn liggen nog talrijke originele manuscripten van Johann Sebastian Bach in deplorabele toestand. Die hebben zeker zo veel prioriteit als dit gebedenboek. Daarom besloot ik zelf het heft in handen te nemen.”

Crowdfundingsactie

Oosterman begon een crowdfundingsactie. Op de internetpagina mariavangelre.nl gaf hij informatie over Maria van Gelre, over het gebedenboek, over het project en deed hij de oproep om geld te doneren. Familie, vrienden, collega’s en kennissen, zo’n 300 in totaal, schreef hij persoonlijk aan.

Donateurs van 50 euro ontvingen een digitale tekstpagina van het gebedenboek, van 100 euro een digitale geïllustreerde pagina en donateurs van 250 en 1000 euro daarnaast een lezing en een excursie naar Berlijn. „Het ging me niet alleen om het geld. Met dergelijke acties creëer je draagvlak voor en betrokkenheid bij een project. Ik vind het belangrijk om te laten zien waar wetenschappers mee bezig zijn. Kritische vragen van betrokkenen kunnen leiden tot verrassende nieuwe inzichten.”

Máxima

In zes weken tijd haalde hij de benodigde 25.000 euro op. „Het project raakt blijkbaar een snaar bij mensen. Ik vermoed omdat het boek er zo mooi uitziet en tot de verbeelding spreekt. Dagblad de Gelderlander schreef naar aanleiding van de actie over Maria van Gelre als „de Máxima van de vijftiende eeuw.” Een donateur van een grote gift onthulde dat hij was opgegroeid aan de Maria van Gelrestraat en zich altijd had afgevraagd wie zij was. Toen hij het artikel uit de Gelderlander las, vond hij dat zo mooi dat hij geld overmaakte.”

De staatsbibliotheek in Berlijn, die nog eens 80.000 euro bijdraagt, voert de restauratie grotendeels uit. Door de eeu-
wen heen is het boek zwaar 
beschadigd geraakt. Op een 
groot deel van de pagina’s zitten verticale scheuren. „Als je het boek raadpleegt, kunnen 
de bladzijden knappen en uit elkaar vallen.”

De restauratie moet over drie jaar klaar zijn. Tegelijkertijd vindt er uitgebreid onderzoek plaats naar de inhoud van het boek. Daarna komt er een tentoonstelling over in Museum Het Valkhof in Nijmegen.

Zolang hoeven donateurs en belangstellenden niet te wachten om het boek te zien, zegt de hoogleraar. „Volgend jaar hopen we het online te zetten. Bovendien laten we het publiek via de website meekijken bij de restauratie en organiseren we lezingen over het onderzoek.”

In de toekomst wil Oosterman graag een educatief project over Maria van Gelre ontwikkelen voor basisschoolleerlingen. „Wellicht dat ik daarvoor opnieuw een crowdfundingsactie start. Maar voor nu is ons doel bereikt.”

>>mariavangelre.nl