De cijfers liegen er niet om. Eén op de drie kerkorganisten is ouder dan 50. Slechts één op de twintig is jonger dan 20. Bovendien blijven organisten vaak lang zitten. Meer dan een kwart zegt al meer dan dertig jaar te spelen. Bijna de helft is langer dan twintig jaar organist in dezelfde gemeente. Dat blijkt uit de RD-enquête onder bijna 1250 organisten in de gereformeerde gezindte.

Het is tegenwoordig veel minder vanzelfsprekend dan vroeger om bij muziekles aan het orgel te denken. Toch zijn er jongeren die bewust voor de koning van de instrumenten kiezen. Krijgen zij de ruimte om met hun gaven een gemeente te dienen? De uitkomst van de enquête lijkt niet in die richting te wijzen.

Orgelles betalen

De gereformeerde gemeente van Houten biedt jongeren bewust de mogelijkheid om zich te ontplooien. „Je moet aan de toekomst denken. Daarom zetten we elk jaar een oproep in de kerkbode voor jongeren tot 25 jaar die zich willen bekwamen in het orgelspel”, vertelt ouderling J. H. Doeven.

Hij was tot vorig jaar voorzitter van de commissie van beheer die verantwoordelijk is voor de orgelzaken en de contacten met de organisten. „We willen jong talent een kans geven en betalen zo nodig de orgellessen voor hen.”

Jeugdigen die op de oproep reageren, worden door twee organisten beoordeeld. Bij gebleken geschiktheid krijgen ze een contract van drie maanden en spelen ze in die periode drie keer een kerkdienst. Doeven: „Dat is voldoende om een indruk van iemand te krijgen. Valt het oordeel positief uit, dan volgt een aanstelling van een jaar. Aan het slot van die periode evalueren we het orgelspel, bekijken we iemands groeimogelijkheden en wordt het contract zo mogelijk met een jaar verlengd.”

Risico

Een kleine tien jaar geleden vroeg een gemeentelid wat de kerkenraad van Houten voor jong talent kon betekenen. Dit leidde tot de huidige regeling. Op dit moment is er geen jongere die hier gebruik van maakt. Degene die dit een jaar heeft gedaan, is inmiddels reserveorganist.

Doeven beseft dat er door de inzet van jongeren iets mis kan gaan. Dat risico neemt hij voor lief. „Mocht dit gebeuren, dan beginnen we gewoon opnieuw met zingen. Zelfs de beste organist laat soms een steekje vallen.”

Houten heeft vier organisten en een reserveorganist. Daarnaast is er een plek voor jong talent. Doeven: „In principe treedt een organist na vier jaar af, na de jaarlijkse oproep in de kerkbode voor mensen die graag organist willen worden. Hij mag meedoen aan het proefspel. De beste speler wordt benoemd. De afgelopen jaren waren er geen gegadigden en zijn de organisten herbenoemd.”

De kerkenraad stimuleert de spelers om hun kennis en kunde op peil te houden. „De gemeentezang vormt een wezenlijk onderdeel van de eredienst en moet goed worden begeleid. De Heere is het waard dat wij hierin investeren. Alle organisten trekken jaarlijks samen een dag of een dagdeel met een organist op, bijvoorbeeld Dick Sanderman. Wij betalen de kosten. De organisten houden op die dag hun spel tegen het licht. Het is toch goed om af en toe het bed op te schudden?”

Versmalling

„Kerkenraden moeten jongeren stimuleren en hun vertrouwen geven”, zegt Paul Kieviet, organist van de hervormde gemeenten in Middelharnis en Sommelsdijk, en de christelijke gereformeerde kerk in Middelharnis. „Een van mijn leerlingen is onlangs benoemd tot organist. Samen met een ander die ook niet ouder dan 25 jaar is. De kerkenraad van die gemeente koos bewust voor de toekomst en niet voor degenen die hun sporen al hebben verdiend.”

Kieviet heeft zeventig leerlingen, onder wie twintig kerkorganisten. „Orgelles nemen is niet vanzelfsprekend meer. Ik zie een versmalling optreden. De meeste orgelleerlingen behoren tot de rechterflank van de gereformeerde gezindte. Het is dus niet verwonderlijk dat ik regelmatig een telefoontje krijg van meer progressieve gemeenten met de vraag of een van mijn leerlingen een dienst kan begeleiden.”

Het is mooi als jongeren een klik met het orgel krijgen, zegt Kieviet. „Als een leerling een vriendje meeneemt, maak ik van een les een mini-excursie. Dat gaat de kas van het orgel in Grote Kerk in Middelharnis open en komen we soms bij het bovenwerk uit.”

Zingende gemeente

Tijdens Kieviets lessen leren jongeren psalmen te spelen en stimuleert hij hen om te improviseren. Als iemand kerkorganist wordt, probeert hij hem te begeleiden. „Ik geef bijvoorbeeld een keer les op het orgel waar hij speelt of ik luister een kerkdienst terug. Het vereist vaardigheid om een zingende gemeente aan te voelen en op de zangers in te spelen.”

Hij wijst leerlingen op het belang van variatie. „Er is voldoende muziek voorhanden, zoals bewerkingen van Dick Sanderman, Martien van der Zwan en Marco den Toom.”

Kieviet probeert oog te hebben voor het kerkmuzikale klimaat van een gemeente. „In de ene gemeente zijn jongeren hartelijk welkom. Elders vinden kerkmensen hun spel al snel te concertmatig, terwijl zo’n organist zich inzet om kwaliteit te leveren. Ik wijs alle leerlingen op hun dienende taak. En wederzijds vertrouwen tussen de kerkenraad en de organisten is onmisbaar.”

In de christelijke gereformeerde kerk van Middelharnis nemen drie jongeren tussen de 14 en de 16 jaar regelmatig een deel van een dienst voor hun rekening, weet Kieviet. „Ze begonnen met het begeleiden van de eerste psalm. Inmiddels begeleiden ze de eerste en de laatste psalm en verzorgen ze het uitleidende orgelspel. Deze jongeren worden gecoacht door ons als organisten. Een navolgenswaardig voorbeeld. Kerkenraden moeten omzien naar jong talent.”

Workshops

De respons op een vacature voor organist in de gereformeerde gemeente in Zeist viel Ad Blonk, hoofdorganist van deze gemeente, tegen. Hij begon daarom in overleg met de commissie van beheer met het geven van workshops voor mensen die wel belangstelling hebben voor de functie van kerkorganist, maar die stap om wat voor reden dan ook nog niet zetten. Drie jongeren tussen de 12 en de 30 jaar nemen deel aan de workshops.

„Voor het begeleiden van de samenzang is meer nodig dan een goede techniek en muzikaliteit”, legt Blonk uit. Hij studeerde muziekwetenschap en werkt tegenwoordig als manager in het onderwijs. Tijdens de workshops kwamen onder andere de relatie tussen het orgelspel en de preek aan de orde, kwam het registreren aan bod en kropen de deelnemers zelf achter het orgel. „Tijdens de eerste workshop speelden ze een koraal van Worp. In de tweede bijeenkomst was er aandacht voor de relatie tussen het voorspel en het koraal. Ik heb ook tips gegeven voor het maken van een kort voorspel.”

De „laagdrempelige” cursus is een plaatselijk initiatief. Deelnemers krijgen aan het eind geen papiertje, aldus Blonk. Welke mogelijkheden hij hun kan bieden, weet hij nog niet. „Ik heb daar nog niet met de commissie van beheer van onze gemeente over gesproken. Misschien komt er iemand bovendrijven die tijdens Bijbellezingen, in vakanties of bij ziekte van een organist kan spelen.”

Gastvrij

Organisten kunnen volgens Blonk bij anderen de interesse voor het orgel wekken. „Door kwaliteit te leveren en door gastvrij te zijn. Honoreer verzoeken om op het kerkorgel te spelen, ook al heeft iemand geen orgelles. Ga mee, vertel over het instrument en help met registreren.”

Als er in een gemeente geen sprake is van periodieke aftreding, moeten zittende organisten jongeren een kans bieden om het vak te leren. „Zoek naar mogelijkheden om jonge talenten af en toe een deel van een dienst of een hele dienst te laten begeleiden. Wat is er nu mooier dan je ervaring door te geven aan de nieuwe generatie?”

Dit is het slot van een serie artikelen naar aanleiding van de RD-enquête onder kerkorganisten.