De psycholoog zegt: je moet jezelf ontplooien. De Bijbel zegt: je moet je kruis dragen. Het lijkt onverenigbaar. Dr. Hanneke Schaap-Jonker, universitair docent godsdienstpsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en rector van het Kennisinstituut christelijke ggz van Eleos en De Hoop ggz, denkt daar anders over. „Het gaat hier om verschillende dimensies die naast elkaar bestaan. De psyche doet mee in het geloofsleven, maar tegelijk is geloven niet te reduceren tot een psychologisch proces. Vergelijk het met liefde. Verliefd worden is een chemisch proces in je hersenen. Maar hiermee kun je de beleving van liefde niet verklaren.”

Een thema als zelfontplooiing is niet meer relevant voor wie in het geloof mag zeggen: Ik leef niet meer, maar Christus leeft in mij. Jezelf verliezen en je leven in Christus vinden, betekent ook verlost zijn van de druk om te presteren en het zelf te maken. Tegelijk moet je eerst zelf iemand zijn om jezelf te verloochenen.

Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat religieuze mensen minder psychische problemen hebben. Volgens een Nederlands bevolkingsonderzoek hebben orthodoxe protestanten in verhouding het minst vaak last van een depressie. „Tegelijk moet ik daarbij zeggen dat de groep niets zegt over het individu. Natuurlijk kampen ook orthodoxe protestanten met depressies.”

Hoe komt het dat gelovigen minder last hebben van psychische aandoeningen?

„Geloof is een beschermende factor. Je hebt een sociaal netwerk om je heen. Je staat er niet alleen voor, maar kunt je in gebed tot God richten. Je hebt perspectief en doel. En zo zijn er meer psychologische mechanismen te noemen. Tegelijk kunnen te veel sociale controle en te veel inkadering je ook beklemmen en je depressief of angstig maken.”

Is het goed als een psycholoog of psychiater iemand weleens af­raadt om naar de kerk te gaan?

„Ik heb weleens gehoord van een predikant die dat deed. Als iemand neerslachtig is, hoort hij in de kerk alleen de dingen die hem in zijn gevoel bevestigen. Dat betekent niet direct dat de dominee een verkeerde boodschap brengt, maar dat de persoon in kwestie filtert en niet in staat is om een boodschap van heil binnen te laten komen.”

Je hoort weleens beweren dat psychische klachten voortkomen uit een bepaalde geloofsbeleving.

„Dat is te simpel gedacht. Een bepaalde geloofsbeleving kan wel bijdragen aan psychische klachten, of deze in stand houden. Maar er is geen een-op-eenrelatie. Vaak is er bijvoorbeeld al een psychische kwetsbaarheid.

Uit mijn onderzoek naar godsbeelden blijkt dat van alle geloofsgroepen orthodoxe protestanten God het meest als Rechter zien. Verrassend genoeg gaat dat bij hen niet samen met angst voor God, wat wel het geval is bij mainstream protestanten of rooms-katholieken. Waarschijnlijk is de gedachte dat God heerst en recht zal doen vooral een geruststelling, – hoewel dit niet opgaat voor alle orthodoxe patiënten. Bepaalde patiënten met ernstige pathologie ervaren God als de God der wrake, Die angst oproept en straft.

Als psychische klachten verknoopt zijn met de geloofs­beleving kun je niet zomaar zeggen: „Dan geloof je dat toch niet meer?” Geloof gaat om waarheid. Binnen verschillende kerkgenootschappen worden verschillende accenten gelegd die zijn gebaseerd op de Bijbel. Gods verkiezing en rechtvaardigheid zijn er net zo goed als Zijn liefde en ontferming. Wanneer iemand worstelt met een bepaald thema probeer ik daar wat naast te zetten vanuit de Bijbel, en ook de andere kant te laten zien. Of ik leg uit dat wat wij denken en voelen over God soms meer zegt over onszelf en onze geschiedenis dan over Hem.

In onderzoek gaven mensen aan dat hun eigen geloofsbeleving niet precies hetzelfde is als wat ze zouden moeten geloven volgens de kerk of de Bijbel. Voor de meesten, ook voor orthodoxe protestanten, is dat geen probleem. Bij mensen met psychische klachten veroorzaakt het wel een conflict en verzwaart het de klachten.”

Hoe denken uw niet-gelovige vakgenoten over de invloed van geloof op de psyche?

„Als geloven een mens gelukkig maakt, is het oké. Zo niet, dan moet je ervan af. Psychiaters als Gerrit Glas en Piet Verhagen hebben er veel aan gedaan om dat beeld te laten kantelen. Binnen het kennisinstituut waar ik werkzaam ben, denken we ook na over hoe het christelijk geloof een plaats kan krijgen in de hulp­verlening.”

Het beeld dat seculiere hulp­verleners hebben van de invloed van geloven, is volgens Schaap al snel negatief. „Dat is soms terecht, want mensen lijden soms ook onder hun geloofsbeleving, of worden zelfs in naam van het geloof onnoemelijk beschadigd. Vader zit zondags in de kerkenraadsbank, maar thuis doet hij ondertussen de meest vreselijke dingen. Denk ook aan het misbruik­schandaal in de Rooms-Katholieke Kerk. Misbruik komt ook in reforma­torische kerken voor. Ze doen het helaas niet beter dan de rest.”

Wat is de grootste misvatting over geloof en psyche?

„Dat geloven depressief maakt. Dat is het oude verhaal van Aleid Schilder. Zij legde een verband tussen een gereformeerde geloofsovertuiging en het ontstaan van depressies. Dat verband is er soms, maar het is niet zo dat geloven per definitie depressief maakt.

Je kunt op grond van hoe een godsdienstig persoon leeft en op basis van onderzoeken niet zeggen dat geloven leidt tot depressies. Godsdienst biedt juist veel voordelen als psychische problemen op de loer liggen. Ik noemde het al een beschermende factor. Wat dat betreft zeg ik liever: Geloven is gezond.”