In twee dagen ruim 100 miljoen kijkers. Welke journalist droomt daar niet van? De 39-jarige Chai Jing niet meer, want voor haar werd het onlangs realiteit. Haar 143 minuten durende documentaire ”Under the Dome” (Onder de koepel) was ook nog eens dagenlang gesprek van de dag in China, en vooral op de sociale media. Op Sina Weibo zijn inmiddels 280 miljoen posts geteld, meldde de Australische journalist Peter Cai in een analyse op EastAsiaForum.

Dan moet het wel om een aangelegen kwestie gaan die in de film aan de orde komt, en dat is het ook: de enorme luchtvervuiling in tal van Chinese steden is Chai Jings onderwerp.

Overigens heeft de documentaire ook een sterk menselijke invalshoek. Aan het begin vertelt Chai Jing over haar dochtertje, dat werd geboren met een tumor in haar lijfje. „Toen ik dát zag, wilde ik nog maar één ding: de almaar erger wordende luchtvervuiling aan de kaak stellen.” Of de tumor ook echt veroorzaakt was door de giftige lucht in haar omgeving is nooit echt vastgesteld; voor Chai Jing was het verband evenwel zonneklaar.

Intussen wordt haar documentaire vanwege de overweldigende belangstelling nu al vergeleken met het boek ”Silent Spring” uit 1962, dat in de Verenigde Staten de verwoestende gevolgen van milieuvervuiling aan de kaak stelde en bij het Amerikaanse publiek insloeg als een bom. ”Silent Spring” bepaalde sindsdien gedurende tientallen jaren het Amerikaanse milieubeleid.

Chai Jings onderzoekswerk zou weleens een omslag in het tot nu toe lakse milieubeleid van China kunnen betekenen, aldus Peter Cai in zijn bijdrage.

”Onder de Koepel” verwijst naar een Amerikaanse sciencefictionfilm die gaat over Chester Mill, een kleine stad in de VS die van de rest van de wereld is afgesloten door een enorme koepel, gevuld met giftige rook. Chester Mill, zo wil Chai Jing zeggen met haar film, is geen verzinsel, maar bestaat echt: China. Het hele land wordt als het ware door een koepel, gevuld met giftige dampen, afgesloten en die damp ademt de bevolking dag in, dag uit in.

De typering van de koepel geeft de machteloosheid van veel burgers weer: ze hebben geen idee hoe ze aan die dagelijkse inhalering kunnen ontsnappen.

Ook de onverzettelijke houding van de daders áchter de vervuiling is reden voor dat machteloze gevoel. De filmmaakster zoomt in dat verband in op de rol van grote staatsoliebedrijven als Cinopec en CNPC, die pertinent weigeren te investeren in de productie van kwalitatief betere en daardoor minder vervuilende technieken. „Het is de petrochemische industrie die in China de koers van het milieubeleid bepaalt en niet het ministerie van Milieubescherming”, luidt haar conclusie.

De macht van de oliemaatschappijen blijkt ook uit hun dreigen met het afsluiten van de brandstofaanvoer zodra de centrale regering in Peking hun beperkende milieuregels wil opleggen.

En dan zijn er nog de vele zogenaamde zombiebedrijven, voornamelijk staalproducenten, die voor hun voortbestaan volledig afhankelijk zijn geworden van overheidssteun, omdat ze hun producten niet aan de straatstenen kwijt kunnen. Bovendien zijn ook zij veroorzakers van ernstige vervuiling. „Maar”, zo redeneerde een manager tegenover Chai Jing, „zeg nu zelf: 10 miljoen ton staal staat gelijk aan 100.000 banen en wie zal dan onze bedrijven durven sluiten?”

Ziehier de spanning tussen milieukosten enerzijds en het behoud van werkgelegenheid anderzijds, die Chai Jing als hét dilemma ziet bij de oplossing van het milieuprobleem en de aanpak van de enorme overproductie.

Daar tegenover staat een machteloze en gefrustreerde groep ambtenaren en bestuurders die wél het milieu wil beschermen, maar daarin wordt tegengewerkt. Een van hen gebruikte voor de camera van Chai Jing een treffende symboliek. „Ik durf mijn mond niet meer open te doen omdat iedereen dan ziet dat ik geen tanden heb.”

Intussen gaan de burgers in de documentaire evenmin vrijuit. Chai Jing laat onverbloemd de schadelijke gevolgen zien van goedkope kolen van slechte kwaliteit (en dus extra vervuilend) die Chinezen thuis graag verstoken. Of ze hekelt burgers die in hun auto stappen voor een boodschap om de hoek. En dat terwijl juist die ”coals and cars” (kolen en auto’s) de grootste boosdoeners zijn achter de smog in en boven de steden.

Opmerkelijk is intussen dat de staatsmedia Chai Jings boodschap overnamen en dat ze door de staatscensuur met rust werd gelaten, terwijl er toch behoorlijke kritiek klinkt richting de autoriteiten. De nieuwe minister van Milieu, Chen Jining, heeft haar zelfs geprezen voor haar kritische documentaire. Mogelijk houdt dat verband met de oorlogsverklaring van de Chinese regering aan de vervuilende bedrijven in zijn land. Om dat kracht bij te zetten tekende president Xi Jinping eind vorig jaar zelfs een klimaat­akkoord met de Amerikaanse president Obama.

Waarnemers zien ook tegenwerking van Chai Jing. Zo worden lokale media inmiddels gemaand berichtgeving over de film te matigen. Er was zelfs sprake van een hetze tegen Chai Jing zelf: zo zou ze een verstokt rookster zijn, zelfs toen ze zwanger was.