Wie alle ranglijsten sinds 2003 op een rijtje zet, kan niet anders dan concluderen dat de vrijheid voor christenen al jaren onder druk staat. Maar het afgelopen jaar lijkt de situatie te verslechteren. In veel landen neemt de vervolging sterk toe. Open Doors, die jaarlijks een ranglijst opstelt, ziet voor het eerst een duidelijke toename in Latijns-Amerika, Azië, het Midden-Oosten en Afrika.

Vooral in de Hoorn van Afrika neemt de vervolging toe. Somalië staat weliswaar nog steeds op de tweede plaats van de ranglijst, maar het land begint de traditionele nummer één –Noord-Korea– te naderen.

Christenen in Djibouti (24) kregen te maken met een sterke toename van vervolging, doordat ultraconservatieve islamitische stromingen snel aan populariteit winnen. Ook in buurland Eritrea, nieuw in de top tien, staan christenen steeds meer onder druk: met name leden van niet-traditionele, protestantse kerkgenootschappen en christenen met een moslimachtergrond.

Als een land niet op de ranglijst staat, betekent dit niet dat christenen daar niets te duchten hebben. Veel Afrikaanse landen hebben te maken met toenemende onrust, signaleert Open Doors. Zelfs landen waar christenen in de meerderheid zijn, hebben te maken met een „nooit eerder vertoonde” toename van buitensluiting, discriminatie en geweld.

Een extremistische islamitische organisatie zoals Boko Haram in Nigeria (van 14 naar 10) is de bekendste vervolger, maar de onrust in veel Afrikaanse landen is breder: de afstand tussen verschillende geloofsgroepen neemt op dit moment snel toe.

Midden-Oosten

Ook in het Midden-Oosten verslechtert de situatie. Christenen in Irak en Syrië zijn massaal op de vlucht, en de aanwezigheid van IS-strijders verandert het maatschappelijk klimaat voor christenen ingrijpend in bijna alle landen in het Midden-Oosten.

Niet eerder waren zo veel christenen in het Midden-Oosten van huis en haard verdreven als in 2014. Vanwege de burgeroorlog in Syrië verliet sinds 2011 meer dan 40 procent van alle christenen het land. Afgelopen jaar waren dat er 200.000.

In Irak vond een nieuwe uittocht van christenen plaats, na de inval van Islamitische Staat (IS). Inmiddels heeft bijna de hele christelijke gemeenschap de stad Mosul en de omliggende Vlakte van Ninevé verlaten. Zeker 140.000 van hen trokken naar de Koerdische regio of naar het buitenland.

Voor Irak en Syrië geldt allebei dat de relatieve vrijheid die christenen daar eeuwen genoten, grotendeels is verdwenen. Groepen moslims voelen zich gedwongen tot een meer radicale opstelling tegenover christenen om te voorkomen dat zij zelf door IS als afvallig worden bestempeld. „Veel christenen ervaren dat de tolerantie van niet-moslims in het gehele Midden-Oosten onder grote druk staat”, aldus Open Doors.

Aan de vervolging zit echter ook een keerzijde. „Christenen weten elkaar steeds beter te vinden”, constateert de organisatie. Onder druk van toenemende vervolging en voortdurend geweld neemt vooral in Syrië, maar ook in Irak en Egypte, de afstand tussen verschillende denominaties snel af. „De sterke scheiding tussen traditionele, orthodoxe kerkgenootschappen en relatieve nieuwkomers uit protestantse hoek maakt met name in Syrië snel plaats voor ontmoeting en samenwerking. Niet eerder was de eenheid onder christenen in het Midden-Oosten zo groot als nu.”

Turkije

De situatie in buurlanden Iran en Turkije staat volgens Open Doors ook onder druk. „In Iran neemt de vervolging duidelijk toe, vooral doordat ondervragingen van christenen steeds gewelddadiger worden, en rechters steeds vaker overgaan tot het opleggen van gevangenisstraf.”

De Turkse regering gaf vorige week voor het eerst in bijna een eeuw toestemming om een kerk te bouwen. Toch leidt de verslechterende situatie ertoe dat het land na een aantal jaren weer terugkeert op de Ranglijst Christenvervolging: op plaats 41. Dat komt met name door nieuwe wet- en regelgeving en negatieve opmerkingen over christenen door overheidsmedewerkers. Het aantal bedreigingen en de sociale controle neemt toe.

Meer dan 30 procent van de Turkse christenen behoort tot een kerkgenootschap dat geen erkenning krijgt van de overheid, en daarmee illegaal is. Maar ook de twee erkende kerkgenootschappen komen steeds verder in het nauw: zij krijgen niet langer toestemming voor de opleiding van geestelijken. De verijdelde aanslag op de Grieks-orthodoxe patriarch Bartholomeus en de aanval op een kerk in Istanbul vormden vorig jaar de dieptepunten.

Azië

In Azië is er volgens Open Doors sprake van een terugslag. Het leven voor christenen in het oosten van Azië ging er de afgelopen jaren beperkt op vooruit, maar die trend sloeg in 2014 om. In veel landen versterkt de overheid haar ideologische greep op de maatschappij. Daarnaast lijken veel samenlevingen in beweging: de terugkeer van jihadstrijders uit het Midden-Oosten verhoogt de spanning in deze vanouds relatief tolerante regio.

Noord-Korea is nog steeds het land waar christenen het zwaarst worden vervolgd. Op de Ranglijst Christenvervolging stonden vorig jaar twaalf landen uit Oost-Azië; in alle landen verslechterde de situatie voor christenen, met uitzondering van Laos en Sri Lanka. Christenen in China, India en Maleisië ervoeren zelfs een aanzienlijke toename van vervolging.

Nog nooit stond India zo hoog op de ranglijst: op plaats 21. Deze stijging wordt grotendeels veroorzaakt door politieke ontwikkelingen in het land, waardoor er steeds minder ruimte overblijft voor religieuze minderheden, onder wie christenen. De gevolgen daarvan zijn direct merkbaar op straat. Er is een toename van geweld, dat ook nog eens steeds vaker onbestraft blijft.

Verschillende Indiase deelstaten gebruiken antibekeringswetten om christenen te intimideren en kerkdiensten te verstoren. Vooral in het zuiden van India neemt de spanning snel toe. In India is het inmiddels dagelijkse praktijk dat christelijke samenkomsten worden verstoord en christenen worden bedreigd en mishandeld.

In het ooit relatief liberale Maleisië neemt het geweld eveneens toe, met name tegen tot het christendom bekeerde moslims. Opmerkelijk is de snelheid waarmee de verandering zich voltrekt: de roep om invoering van de sharia (de islamitische wet) klinkt steeds luider, christenen worden gedwongen te vasten tijdens de ramadan en ze mogen het woord Allah (God) niet gebruiken.

China

China keerde, met een notering op de 29e plaats, terug in de top dertig. Dat komt vooral door de vele aanvallen op en vernielingen van kerken en de verwijdering van meer dan 300 kruisen. Dit roept het beeld op van een overheid die openlijk stelling neemt tegen het christendom, aldus Open Doors. „Maar er is ook aanzienlijk bewijs voor het tegendeel: het lijkt erop dat deze toename ook veroorzaakt wordt door een krachtig debat binnen de Chinese overheid over hoe om te gaan met het christendom. Daar is inmiddels ook steeds meer steun voor een kerk die, met een eigen Chinese identiteit, een grote rol kan innemen in de bouw van het nieuwe China.”

Wie zijn de vervolgers?

Waarom worden christenen vervolgd en door wie? Om een goed antwoord op die vraag te krijgen, doen de opstellers van de Ranglijst Christenvervolging per land onderzoek naar de onderliggende oorzaken voor vervolging. Ze zoeken naar „aanjagers van vervolging.”

1. Islamitisch extremisme

Islamitisch extremisme is de georganiseerde poging om de wereld islamitisch te maken. Religieuze minderheden kunnen worden getolereerd, maar slechts als tweederangsburgers. Tot islamitische extremisten behoren staten met een shariawetgeving, zoals Iran of Saudi-Arabië, of bewegingen die de islam op relatief vreedzame wijze proberen op te leggen (de moslimbroederschap in Egypte). Andere extremistische groepen gebruiken geweld om hun doelen te bereiken, zoals Boko Haram in Noord-Nigeria en Islamitische Staat in Syrië en Irak.

2. Religieus nationalisme

Religieus nationalisme verwijst naar een ideologie die ernaar streeft om een gebied of staat tot exclusief territorium van een bepaalde godsdienst te maken. Het ziet de eigen religie als volkomen verheven boven andere religies. Voorbeelden zijn de hindoeïstische nationalisten in India en de nationalistische boeddhisten in Sri Lanka. Zij beschuldigen christenen ervan niet vaderlandslievend te zijn.

3. Tribale vijandigheid

Tribale vijandigheid verwijst naar het feit dat christenen worden vervolgd omdat ze de tradities van hun stam de rug hebben toegekeerd. Soms heeft de stam een eigen religie, zoals animistische stammen in delen van Afrika. Christenen worden in veel landen vervolgd om tribale redenen, zoals de Rohinghya’s in Birma en de Hmong in Vietnam.

4. Kerkelijke aanmatiging

Meestal gaat het om een kerkelijke denominatie die zich ziet als de enige legitieme uitdrukking van het christendom in een land. In veel gevallen is deze christelijke denominatie tevens de grootste. Oosters- en oriëntaals-orthodoxe kerken hebben de gewoonte om samen op te trekken met de staat en zien niet-orthodoxe christenen daarom als onvaderlandslievend. Zo heeft in Rusland de Orthodoxe Kerk vaak gezocht naar manieren om hen die tot andere christelijke gemeenschappen behoren te marginaliseren en te verzwakken.

5. Communistische onderdrukking

Het communisme is een ideologie die ernaar streeft een klasseloos paradijs tot stand te brengen. Maar communisme is ook een systeem waarin de staat de kerk wil registreren om haar te kunnen controleren en besturen. Momenteel zijn er vijf landen over die formeel communistisch zijn: China, Vietnam, Laos, Cuba en Noord-Korea. Maar er zijn ook landen waar ideologische communisten christenen vervolgen, zoals de maoïsten in Nepal en de naxalisten in India.

6. Dictatoriale overheersing

Van dictatoriale overheersing is sprake wanneer een politiek leider en zijn aanhangers ernaar streven elk aspect van de samenleving te beheersen. Christenen die weigeren zich te laten overheersen vormen een bedreiging voor elk totalitair regime, met name als ze zaken organiseren buiten de overheidscontrole om. Vaak worden christenen getolereerd als ze zich door registratie en wetgeving laten controleren, zoals in voormalige Sovjetlanden.

7. Seculiere intolerantie

Aanhangers van een seculiere maatschappijvisie proberen religie uit te roeien uit het openbare leven. Secularisten roepen op tot het loslaten van de historische neutraliteit van de staat en vinden dat religie schadelijk is voor het algemeen belang. In deze visie is er niet of nauwelijks plaats voor de publieke rol van christenen. Deze „aanjager” van vervolging is het sterkst in de westerse wereld.

8. Georganiseerde corruptie

Veel samenlevingen worden deels beheerst door elites en groeperingen die op illegale en criminele wijze hun positie versterken en geld vergaren. Christenen kunnen doelwit worden van deze groepen op het moment dat de christelijke ethiek een bedreiging vormt. Dit gebeurt regelmatig in Latijns-Amerika, waar hele gebieden in handen zijn van guerrillalegers die hun geld verdienen met drugshandel. Voorgangers of priesters die zich uitspreken tegen deze praktijken worden met grote regelmaat bedreigd en gedood.

Hoe christenen worden vervolgd

Christenvervolging is meer dan geweld of een vijandige overheid. Onderzoekers hanteren vijf zogenoemde „terreinen van vervolging.” Daaruit blijkt dat christenvervolging er in elk land weer heel anders uitziet.

1. Persoonlijke levenssfeer

Een van de terreinen waarop christenen met vervolging te maken hebben, is die van de privésfeer: het recht een eigen gedachte of standpunt te hebben of te overwegen dat losstaat van wat anderen denken. Wat dat betreft hebben christenen in de Maldiven het heel zwaar. De eilandengroep in de Indische Oceaan eist van zijn inwoners dat ze moslim zijn. Bekeerlingen mogen het land niet verlaten en wacht officieel de doodstraf. De enorme druk, vanuit alle kanten van de samenleving, maakt dat christenen op geen enkele manier voor hun geloof durven uitkomen.

2. Familieverband

Druk vanuit de (brede) familie is vooral een probleem voor ex-moslims. Zo is afvalligheid van de islam in Somalië een schande voor de hele familie: een bekering betekent verlaging van de publieke status. Familieleden in Somalië zijn vaak doodsbang om ook als bekeerling te worden aangezien en dat de hele familie zal worden uitgemoord. Christenen met een moslimachtergrond worden daarom vaak direct verraden aan de heersende al-Shabaabmilities. Daarop volgt vrijwel zonder uitzondering de doodstraf.

3. Gemeenschapsleven

In veel landen speelt de lokale gemeenschap of het stamverband een belangrijke rol in de samenleving. Bekeerde christenen die uit de lokale gemeenschap worden verstoten, staan er vaak alleen voor. Een voorbeeld is Saudi-Arabië. Daar komt de druk niet alleen van de overheid en de familie: de maatschappij als geheel ziet zich als islamitisch. Uitingen van het christendom in de eigen omgeving zijn voor veel moslims onverteerbaar.

4. Publieke ruimte

Overheden en aan de staat verbonden organisaties spelen vaak een belangrijke rol in vervolging. Dit jaar verdween Uganda van de Ranglijst Christenvervolging, maar de situatie voor christenen blijft daar complex. Niet minder dan 85 procent van de Ugandezen is christelijk, en toch is de druk vanuit de staat op christenen groot. In delen van Uganda waar de islam dominant is, staat de overheid vijandig tegenover christenen.

5. Kerkelijk leven

Christenen kunnen op veel plaatsen in vrijheid samenkomen. Landen in Centraal-Azië scoren over het algemeen vrij slecht op dit terrein. Vervolging komt in deze landen vooral vanuit de overheid, die de touwtjes strak in handen heeft. Het bespioneren en intimideren van gelovigen en het sluiten van kerken is in deze regio een beproefd middel om christenen tegen te werken – een van de erfenissen uit het Sovjetverleden.

6. Geweld

Landen waarin vaak sprake is van geweld tegen christenen komen vaak uitgebreid in het nieuws: Irak, Syrië, Nigeria en Pakistan. Dat christenen in Latijns-Amerika ook stelselmatig te maken hebben met geweld, blijft vaak onderbelicht. Zo scoort Mexico heel hoog op dit terrein. Paramilitaire bewegingen en guerrilla’s zien het streven van christenen naar recht en vrede vaak als een bedreiging. Christenen die „in de weg lopen” worden extreem hard aangepakt. Geweld is overigens het enige aspect van vervolging waarin Noord-Korea niet de hoogste score behaalt.