De Boezemsingelkerk was een tijdlang een van de grootste kerken in Nederland. Met 1850 zitplaatsen was het bedehuis de grootste kerk van de Gereformeerde Gemeenten. Hier stond ds. G. H. Kersten tweemaal, van 1906-1912 en van 1926-1948. Duizenden leden telde het kerkverband in Rotterdam. Nu zitten er nog zo’n tachtig kerkgangers, onder wie enkele gezinnen met kinderen, in de kerk in het centrum van de Maasstad.

Ouderling M. Bal, beheerder van de kerk en bibliothecaris van de Theologische School ernaast, is hier in 1991 met zijn gezin komen wonen. „Van veel oudere gemeenteleden heb ik gehoord dat vroeger de straten zwart zagen van de mensen. Hier, aan de overkant van het water, ging op zondagmorgen vrijwel iedere voordeur open. De bewoners liepen over het bruggetje en stroomden de kerk binnen. Nu blijven alle deuren dicht.”

Per jaar zag Bal het ledental met gemiddeld 10 procent teruglopen. Eén jaar was er een stagnatie in de daling. Dat was in 1998, het jaar dat de gemeente van Rotterdam-West werd opgeheven en de leden naar Centrum kwamen.

Financieel heeft de gemeente nog geen problemen, „maar we doen geen grote investeringen meer in het gebouw. Kijk, als er een deur vervangen moet worden, doen we dat gewoon, maar we gaan niet ineens alle deuren vervangen.”

Moeten andere gemeenten bijspringen, mocht dat nodig worden? „Nee”, zegt Bal resoluut. „We gaan de weg die de Heere met ons wil gaan. Maar we willen onszelf niet koste wat het kost in stand houden. Als ik mensen van buitenaf hoor zeggen: „Wat jammer toch dat het zo terugloopt, ik weet nog hoe het vroeger was”, dan antwoord ik: „Was dan in Rotterdam gebleven.” Het zou absurd zijn om vanuit de Veluwe deze gemeente financieel te ondersteunen terwijl we hier met zo weinig mensen meer zitten. Laat ze maar terugkomen uit Capelle en Ambacht.”

Vertrek van de Boezemsingel acht de ouderling „binnen vijf tot tien jaar” niet uitgesloten. „We hebben afspraken lopen met een naburige gemeente waarmee wij te zijner tijd kunnen samengaan. Vooral voor de ouderen onder ons zou ik dat heel schrijnend vinden.”

Stads én reformatorisch

Iets verderop, in de christelijke gereformeerde Jeruzalemkerk, staat het er niet veel beter voor. Ds. A. Hoekman heeft zondags zo’n 160 tot 175 kerkgangers onder zijn gehoor. De gemeente telt 260 (doop)leden. Ds. Hoekman: „Het is een wonder dat we er nog zijn.”

De gemeente is ook redelijk jong. Sinds hij in 2007 aantrad, leidde ds. Hoekman (die onlangs het beroep aannam naar Alphen aan den Rijn) diverse trouwdiensten en dit jaar alleen al doopte hij niet minder dan tien kinderen. Ook deden er ieder jaar verschillende jongeren belijdenis. Eén keer waren het er twaalf één keer was het er een.

De cgk, die in 1980 ontstond uit een gereformeerde gemeente in hersteld verband, is een streekgemeente. Leden komen uit Krimpen en Capelle aan den IJssel en uit Maassluis en Vlaardingen. Toch hecht ds. Hoekman, en met hem de gemeente, aan de locatie in Rotterdam-Kralingen. „Vroeger was dit een gereformeerde kerk. Dat kun je nog zien aan het kruis dat is verwerkt in de achterkant van de preekstoel en aan het kruis in de ramen tegenover de preekstoel. Dat is niet iets wat wij als Bewaar het Pandgemeente zouden aanbrengen, maar ik kijk er graag naar.”

Af en toe loopt er op zondag eens iemand uit de buurt de dienst binnen. „De gemeente is stads genoeg om daarmee om te gaan. Tegelijk zijn we reformatorisch, met de nadruk op een Schriftuurlijk-bevindelijke prediking. Het is weleens een worsteling voor ons hoe je zichtbaar kunt zijn in de buurt. Ik roep gemeenteleden vooral ertoe op om een goed getuigenis te geven in hun eigen woonomgeving. Hier bij de kerk is de jaarlijkse rommelmarkt altijd een goede gelegenheid om te evangeliseren. We delen dan bijvoorbeeld gratis Bijbels uit. Voor verdere missionaire activiteiten ontbreekt het aan mankracht.”

Net als de Boezemsingelkerk is de Jeruzalemkerk enkele jaren geleden verkleind. Onder de galerij is een catechisatielokaal aangebracht. De galerijen in beide kerken zijn afgesloten.

In de Jeruzalemkerk zijn plannen voor vertrek verder gevorderd dan aan de Boezemsingel. Ds. Hoekman: „Als er geen geld was, waren we hier allang weg geweest. De gemeente bestaat ten slotte niet uit stenen. We hebben tot nu toe echter gezien dat de Heere ook in deze zaken gezorgd heeft. Tegelijk hebben we een eigen verantwoordelijkheid en is het goed om met de leden in gesprek te gaan over de toekomst.”

Evenals Bal vindt de predikant het vooruitzicht van vertrek voor de oudere gemeenteleden het pijnlijkst. „Dit is lange tijd een vrije gemeente geweest. Dat merk je nog steeds. De mensen hebben een bepaalde binding met elkaar, maar ook met het gebouw. Maar er moet een aanzienlijk bedrag aan de kerk verspijkerd worden. De buitenmuren zijn slecht en vanbinnen kan bijvoorbeeld de consistorie wel een opknapbeurt gebruiken.”

In 1930 ontstond de gemeente vanuit de Boezemsingelkerk. Een groep gemeenteleden ging met ds. D. C. Overduin zelfstandig verder. Ds. Hoekman: „Ds. Overduin had een afsnijdende prediking. Zijn zoon, ds. P. Overduin, volgde hem op. Toen hij in 1980 met emeritaat ging, sloot de gemeente zich aan bij de CGK. Onlangs heb ik een achterkleinkind van ds. P. Overduin gedoopt. Bijzonder om te zien hoe de Heere doorwerkt in de geslachten.”

Storen in ongeloof

Ds. D. M. van de Linde is de enige van de drie die het Rotterdam van vroeger goed gekend heeft. De hervormde predikant uit Hilligersberg heeft zijn werkkamer op een steenworp afstand van de Hillegondakerk, de oudste kerk van Zuid-Holland. Zijn vader was als voorzitter van de kerkvoogdij in de jaren zeventig mede verantwoordelijk voor de verkoop van de Mathenesserkerk. „Ze konden van de moslimgemeenschap meer dan het driedubbele krijgen dan wat een bankinstelling geven wilde. Een lastige afweging, omdat je met het geld een predikantsplaats voor meerdere jaren kunt financieren, iets wat anders onmogelijk is. De kerk is nu een moskee.”

Ds. Van de Linde herinnert zich dat hij als kleine jongen de mensen voor de Prinsekerk in de rij zag staan om naar binnen te gaan. „Dat is schokkend als je bedenkt hoe het er nu voorstaat in Rotterdam.”

In zijn eigen Hillegondakerk –deels een confessionele, deels een Gereformeerde Bondsgemeente– komen zondagsmorgens zo’n 250 kerkgangers. ’s Avonds zijn dat er een kleine honderd. Het verlies van leden komt enerzijds door verhuizingen, anderzijds door kerkverlating. De oorzaak van het laatste? „De secularisatie gaat door. Miskotte merkte destijds al op: „De nihilisten van straks zitten nu al in de kerk.””

Geruime tijd geleden kwam een gemeentelid vertellen „niet meer te kunnen geloven. Haar man kwam uit een niet-kerkelijk milieu. Ik heb haar gevraagd om af en toe toch nog naar de kerk te komen, al was het maar af en toe om zich –zoals de schrijver Willem-Jan Otten het noemt– „te laten storen in haar ongeloof.” Ik heb haar echter helaas niet meer gezien.”

Ledentallen dalen

De ledentallen van Rotterdamse kerkelijke gemeenten dalen. Neem de gereformeerde gemeente Rotterdam-Centrum (Boezemsingelkerk). In 1951 telde deze gemeente 3105 leden, van wie 1544 doopleden. De gemeente in Rotterdam-West, die in 1947 werd geïnstitueerd, had in dat jaar 713 leden, onder wie 323 doopleden. In 1998 werden deze gemeenten samengevoegd. Op dit moment telt de gemeente 118 leden, onder wie 24 doopleden.

De christelijke gereformeerde kerk (cgk) Rotterdam-Kralingen heeft op dit moment 257 leden, onder wie 96 doopleden. Het ledental is hier in de afgelopen 35 jaar min of meer gelijk gebleven. De gemeente werd in 1980 geïnstitueerd en had toen 242 leden.

De hervormde gemeente in Rotterdam-Hilligersberg telt 790 leden. Ds. D. M. van de Linde: „In 1954, nu zestig jaar geleden, zullen beide wijkgemeenten waaruit onze gemeente nu is samengevoegd, zo’n 3500 leden hebben geteld.”

„We willen hier niet weg”

De familie R. van Dijk is een van de jonge gezinnen die op dit moment in de Boezemsingelkerk van de gereformeerde gemeente in Rotterdam-Centrum kerken. Richard (42) en Heidi (41) zijn allebei in Rotterdam opgegroeid. Ze hebben samen vier kinderen, in de leeftijd van 7 tot 18 jaar. Richard: „Ik ging als kind al met mijn ouders mee naar de Boezemsingelkerk. Zij kerken hier ook nog steeds. Mijn vrouw kerkte destijds in de gereformeerde gemeente Rotterdam-West, die eind jaren negentig weer bij ons is gevoegd.”

Van Dijk is sinds 2003 diaken in de gemeente en gaf daarvoor leiding aan de -16-jeugdvereniging van de gemeente. Nu geeft hij catechisatie aan twaalf jongeren die de gemeente telt in de leeftijd van 12 tot 22 jaar. „Dat vraagt voor alle leeftijden om aanpassing. Ik probeer het eenvoudig, maar niet kinderachtig te brengen.”

Veel gemeenteleden –onder wie ook familie– zijn omliggende plaatsen verhuisd, onder andere naar ’s-Gravenzande, Capelle aan den IJssel en Hendrik-Ido-Ambacht. „Dat was meestal omdat zij hier geen huis konden krijgen dat voldeed aan hun wensen. Wij hebben in die zin geluk gehad met ons huis in Terbregge. We zijn echte Rotterdammers, ook de kinderen willen niet weg hier.”

Gaan er nu zo’n 80 mensen naar de kerk, nog geen dertig jaar geleden was de galerij in de Boezemsingelkerk nog open en kerkten er enkele honderden. Over „die goeie ouwe tijd” wil Van Dijk echter niet spreken. „Er gingen inderdaad drommen mensen naar de kerk, maar je werd ook uitgelachen. Tegenwoordig is dat minder, omdat het de mensen koud laat als ze kerkgangers zien én omdat de meesten met de auto naar de kerk komen.”

Dat het aantal kerkgangers nog aantrekt, verwacht Van Dijk menselijkerwijs niet. „Ik denk dat het voortbestaan van de gereformeerde gemeente aan de Boezemsingel geen twintig jaar meer zal duren.”