Boswachter Martijn Bergen steekt zijn enthousiasme over de voormalige vliegbasis niet onder stoelen of banken. Niet alleen omdat er prachtige natuur ligt, waarvoor hij namens Stichting Utrechts Landschap verantwoordelijk is. „Het is ook de geschiedenis die je overal in dit gebied tegenkomt. De militaire historie geeft het gebied een stoer randje. Je leest hier drie perioden uit onze geschiedenis terug in de gebouwen en de infrastructuur: de eerste jaren van de Nederlandse luchtvaart, de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog.”

Voordat er vliegtuigen bestonden, was de vliegbasis het woeste domein van jagers en verzamelaars. In de middeleeuwen was het zelfs een thuishaven van roversbenden die vanuit een verlaten boerderij de streek onveilig maakten.

Inmiddels is ook het recenter militaire bestaan passé. Sinds 2009 is de basis in handen van de provincie Utrecht, die het beheer overdroeg aan het Utrechts Landschap. „We hadden hier de ene verrassing na de andere. Het gebied bleek onder de beschermende vleugels van Defensie te zijn uitgegroeid tot een ecologische schatkamer.”

De shelters waarin voorheen de F-15’s in werden gestald, staan er verlaten bij. Hun zwaar bepantserde dak is begroeid met mos. Asfaltwegen doorkruisen in strak, militair patroon het terrein.

Hoewel een deel van het asfalt en de bebouwing is verwijderd, blijft een groot deel ook waar het is, legt Bergen uit. „De bebouwing en de verharding blijken bij te dragen aan de ecologische rijkdom van het gebied. Sommige plekken hebben hun soortenrijkdom of een zeldzame plant- of diersoort zelfs te danken aan de gebouwen en terreinverharding. De zeldzame blauwvleugelsprinkhaan bijvoorbeeld zou hier nooit voorkomen. Door kalkresten uit de bebouwing is dat nu wel het geval. De verharding zorgt in sommige delen van het gebied voor een bodemlaag waar lang water op blijft staan. Dat levert weer specifieke plantengroei op, met bijbehorende insecten. Daarom zijn we zuinig op wat het nu is.”

De voormalige vliegbasis vormt een belangrijke ecologisch gebied op de Utrechtse Heuvelrug. Verschillende ecoducten verbinden de basis met de omliggende natuur. „Ook in het gebied zelf zorgen we voor verbindingen”, vertelt de boswachter. „Zo laten we een deel van de landingsbaan begroeien zodat reptielen en insecten gemakkelijk kunnen oversteken. De bermen langs de wegen houden we breed en gevarieerd. Stukjes ruigte in de schraalgraslanden houden we zorgvuldig in stand. Kleinschalig beheer dus, in een grootschalig gebied.”

Omdat elke verandering in het beheer grote gevolgen voor de diversiteit kan hebben, is het Utrechts Landschap terughoudend met grote ingrepen. „We laten een kudde schapen bijvoorbeeld maar stukjes heide begrazen en die controleren we zorgvuldig. Een ander voorbeeld zijn de start- en landingsbanen. Daar telden we de afgelopen jaren tussen de 130 en de 160 broedparen van de veldleeuwerik. Uitgerekend een zeer bedreigde soort, die landelijk gezien met meer dan 90 procent is afgenomen, blijkt hier in absurd hoge dichtheid voor te komen. Alle reden dus om de route langs de start- en landingsbanen in het broedseizoen gesloten te houden voor publiek. In het belang van de veldleeuwerik.”

Bergen is van de voormalige basis gaan houden. „Het militaire verleden maakt het gebied geheimzinnig en indrukwekkend. Geheimzinnig, als je beseft dat het jarenlang strikt verboden terrein was waar zelfs de mensen die er werkten niet alles van wisten. Indrukwekkend, als je beseft wat zich hier heeft afgespeeld, zowel in tijden van oorlog als van vrede. De restanten van die tijd kom je overal tegen, soms diep verscholen in de natuur.”

„Konijnen zijn nu de belangrijkste beheerders”

SOESTERBERG. „Ecologisch gezien kun je dit gebied gerust bijzonder noemen”, zegt Herman van den Bijtel, die als ecoloog bijna dagelijks bezig is met de inventarisatie van en het adviseren over de natuur op Vliegbasis Soesterberg.

„De planten en dieren hebben er dankzij de militaire bestemming jarenlang rust gehad. Daardoor konden er bijzondere en sterke populaties ontstaan. De graslandtypen, langs de start- en landingsbanen met name, zijn ecologisch gezien helemaal compleet en kennen een verbazende rijkdom. Het is bijna niet te doen om alle bijzondere of mooie soorten die op de basis voorkomen op te sommen. Wat planten en paddenstoelen betreft zijn dat slangenkruid, lathyruswikke, echt duizendguldenkruid, mosbloempje, ruw vergeet-mij-nietje, wasplaten, satijnzwammen en mycorrhiza-soorten van dennen. De veldleeuwerik en de tapuit zijn bijzondere broedvogels. Qua vlinders is het gebied ook rijk. Dat het schaarse geelsprietdikkopje en de kommavlinder er voorkomen, is veelzeggend. Van de insecten zijn het schavertje, de snortikker, de donkere zomerzandbij, de kruiskruidzandbij en de zeer zeldzame dubbeldoornwespbij het vermelden waard. Konijnen zijn nu overigens de belangrijkste beheerders. Ze houden alles kort. Met hun gegraaf zorgen ze voor de nodige dynamiek in het landschap. Ik zie de vliegbasis als een gebied dat qua ecologie van nationaal belang is.”

Historie van Vliegbasis Soesterberg

1910: De Maatschappij voor Luchtvaart koopt het gebied. De eerste Nederlandse vliegtuigen stijgen hier vervolgens op.

1913: In handen van de Nederlandse staat: Militaire Luchtvaartafdeling. Bakermat van de Nederlandse luchtmacht.

1940-1945: De Duitsers bouwen het vliegveld volgens Duitse structuur om tot Fliegerhorst. Vernield door geallieerde bombardementen.

Vanaf 1949: Wederopbouw ten bate van de Koninklijke Luchtmacht.

Vanaf 1953: Basis voor de Nederlandse luchtmacht.

Vanaf 1954: Basis van een Amerikaans squadron.

Vanaf 1967: Bouw van zwaar bepantserde shelters voor straaljagers.

Vanaf jaren 80: Afbouw militaire activiteiten, meer aandacht voor de natuur in het gebied.

1994: Vertrek van de Amerikaanse eenheden.

2009: De basis komt in handen van de provincie Utrecht als belangrijk onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur.

2010: Het Utrechts Landschap krijgt de basis in beheer.

13 december 2014: De vliegbasis gaat open voor het publiek. Natuur en recreatie vormen de belangrijkste bestemmingen.