Tijdens archiefonderzoek voor een boek over ”de lange dekolonisatie van Indonesië (1920-1960)” ontdekte dr. Remco Raben dat Nederlanders tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog eind jaren veertig duizenden strijders en burgers hebben gearresteerd. Vaak was niet duidelijk waarvan ze werden verdacht.

Raben, docent bij de afdeling geschiedenis van de internationale betrekkingen (GIB) aan de Universiteit Utrecht, is gespecialiseerd in de koloniale geschiedenis. De jaren waarin Indië zich onder het Nederlandse bewind vandaan vocht, vormen daarin een bekend hoofdstuk. Na de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945 slaagde Nederland er niet in het eilandenrijk snel weer onder controle te krijgen. Nationalisten maakten gebruik van het machtsvacuüm en riepen de onafhankelijkheid uit. Nederland deed vervolgens verwoede pogingen het revolutionaire tij te keren. Er volgden vier jaren van moeizame onderhandelingen en bittere gevechten.

Tijdens die worsteling trad Nederland steeds harder op tegen politieke tegenstanders. Raben beschrijft in het nieuwste nummer van het Historisch Nieuwsblad dat tienduizenden Indonesische strijders en burgers zonder vorm van proces werden opgepakt en opgesloten. Vanaf eind 1946 werden daarvoor kampen ingericht.

In Nederland werd nauwelijks kritiek op deze arrestaties en het uitblijven van gerechtelijke beoordeling geleverd. „Dat verklaart dat er niet eerder over geschreven is”, zegt Raben desgevraagd. „In een oorlog hebben vaak interneringen plaats. Het was revolutie en de toegang tot het recht was problematisch. Hoewel veel Indonesiërs zonder vorm van proces vastzaten, zorgden de Nederlanders wel voor een juridische legitimering: de internering van krijgsgevangenen geschiedde volgens de protocollen van de Conventie van Genève. Voor het vastzetten van politieke gevangenen werd verwezen naar het Reglement op de Staat van Oorlog en Beleg. In Nederlands-Indië was in 1939 de staat van oorlog uitgeroepen en in 1941 de staat van beleg. Dit was nog steeds van kracht. De regeling verschafte militaire en civiele bestuurders de bevoegdheid mensen preventief vast te zetten. De legaliteit van de interneringen in Indië was wel op het randje, want het was niet altijd duidelijk waarvan mensen werden beschuldigd.”

De arrestaties werden zowel door militaire commandanten als door civiele bestuurders uitgevoerd. „Zeker in gebieden met overijverige veiligheidsdiensten was het aantal arrestanten groot, zoals op Oost-Java.” Ook op andere eilanden, zoals Sumatra, Madoera, Borneo en Celebes (Sulawesi), werden kampen ingericht. Soms waren ze nieuw, maar de meeste dateerden uit de periode van de Japanse overheersing of uit de koloniale tijd.

De kampen waren overvol. Hygiëne en voedselvoorziening lieten te wensen over. Veel gevangenen, onder wie de bekende Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer, zaten jarenlang vast. Pas met de soevereiniteitsoverdracht van december 1949 in zicht werden geleidelijk steeds meer geïnterneerden vrijgelaten.

„Voor zover ik kon nagaan, hebben zich geen grote excessen voorgedaan”, zegt de Utrechtse historicus. „De omstandigheden wisselden van plaats tot plaats. De behandeling was niet altijd volgens de regels. Politieke gevangenen werden nogal eens mishandeld. Krijgsgevangenen lijken beter te zijn behandeld. Voeding en huisvesting waren weleens een probleem. Veel gevangenen waren nog erg jong.”

De tegenpartij deed zich overigens ook gelden: Indonesische strijdgroepen zetten niet alleen Nederlanders gevangen, maar hebben ook een groot aantal van hen vermoord. „Duizenden Nederlanders zijn slachtoffer geworden van Indonesisch geweld.”