Die verbreiding komt aan de orde in twee boeken over de Reformatie in Engeland. De kerkhistorici Dorothea Wendebourg (Berlijn) en Alec Ryrie (Durham) hielden inmiddels twee conferenties over de verschillen en de overeenkomsten tussen de Reformatie in Duitsland en die in Engeland. Van de tweede conferentie verscheen een bundel met studies. Die gaan vooral over ethiek, dat wil zeggen de opvattingen over huwelijk, recht, oorlog en economie. De studies zijn boeiend vanwege de thematiek, maar ook omdat de naam van Calvijn er regelmatig in opduikt.

Juist Calvijn zorgde er namelijk voor dat Luthers boodschap van de rechtvaardiging ook in Engeland in de ethiek vorm kreeg. Natuurlijk was niet alleen Calvijn het die hier een rol in speelde, maar hij was wat dit betreft wel invloedrijker dan anderen. Dat wordt in het boek ”Sister Reformations II” wel duidelijk. Kerkhistoricus Alec Ryrie publiceerde kortgeleden ook een eigen boek over de Reformatie in Engeland. Het boeiende aan dit knap geschreven werk is dat hij laat zien hoe het leven van de protestant er in die tijd uitzag. Wat veranderde er in het dagelijks leven, op het werk, in de klas, bij trouwen en rouwen? Er veranderde genoeg, maar veel bleef ook gelijk. En net als vandaag was het leven nogal eens sterker dan de leer.

Ook in dit boek komt Calvijn ter sprake. Ryrie stelt dat het aan hem te danken is dat het protestantse leven geordend werd. Volgens de kerkhistoricus ging daarbij overigens wel iets van het emotionele van Luther verloren en moest dat plaatsmaken voor het formele van Calvijn. Voor mij is het de vraag of dit wel helemaal klopt.

Thomas van Aquino

De vraag naar de doorwerking van Calvijn komt in twee andere nieuw verschenen boeken aan de orde. De Amerikaanse hoogleraar Charles Raith II vergelijkt hoe Calvijn en de middeleeuwse theoloog Thomas van Aquino in hun commentaar op Romeinen over Gods rechtvaardiging spreken. Zeer zorgvuldig luistert Raith naar beide theologen, die zelf naar de Schrift wilden luisteren. Zijn conclusie is dat er tussen Calvijn en Thomas grote overeenkomsten bestaan en dat hun verschillen overbrugbaar en bespreekbaar zijn. Daarmee is dit boek ook een werk over de doorwerking van Calvijn, omdat Raith probeert te laten zien hoe deze reformator vandaag het gesprek tussen Rome en Reformatie verder kan helpen. Hoewel Raith dus een oecumenische agenda heeft, geeft zijn boek een goede inkijk in het theologisch denken van twee van de meeste invloedrijke theologen.

De Amerikaanse kerkhistorica Jennifer McNutt neemt de lezer mee naar het Genève van de 18e eeuw en toont hoe deze stad niet slechts afstand had genomen van Calvijn, maar ook alles toeliet om zijn naam en werk af te breken. Voltaire, vrijdenker en voorman van de verlichting, verhuisde in 1754 naar Genève en begon algauw af te geven op Calvijn. Resultaat was een conflict, omdat de kerkenraad –hoewel zelf verlicht– nog protesteerde, maar de stad Voltaire zijn gang liet gaan. McNutt neemt dit conflict als aanleiding om vanuit intensief archiefonderzoek te beschrijven hoe de verlichting zich meester maakte van de stad en de kerk, die door Calvijn gereformeerd waren. Zij typeert de situatie in de tweede helft van de achttiende eeuw als ”reasonable calvinism” en geeft daarmee een nieuw zicht op het theologische aspect van de verlichting, maar ook op de vervorming van het calvinisme. Wat dat betreft houdt McNutt vanuit de geschiedenis het huidige calvinisme een spiegel voor.

Missionaire insteek

De blijvende betekenis van Calvijn wordt zichtbaar in het overzichtswerk dat Tony Lane (London School of Theology) publiceerde. Lane –vooraanstaand Calvijnkenner– schreef een gids voor het christelijk geloof. Op heldere wijze geeft hij een overzicht, zodat ook mensen die niets weten van de Bijbel of de kerk, toch duidelijk krijgen wat de kerk gelooft en belijdt. Het boek zal echter vooral dienstdoen als studieboek voor christenen en als inleidingsboek bij de studie theologie. Lane brengt Calvijn bijna bij elk onderwerp ter sprake. Niet omdat hij een Calvijnfan is, maar omdat de reformator de dingen –ook moeilijke dingen– duidelijk weet te zeggen. Wat dat betreft is Lanes werk wel een beetje te vergelijken met Calvijns ”Institutie”. Zijn boek is ook met dezelfde bedoeling geschreven, namelijk mensen de inhoud van de Bijbel uitleggen.

In het prachtige boek dat Michael Haykin en Jeffrey Robinson (Southern Baptist Theological Seminary) schreven, krijgt die missionaire insteek van Calvijn volop aandacht. De schrijvers rekenen af met de mythe dat Calvijn en calvinisme met de leer van predestinatie en providentie remmend zouden werken op zending en evangelisatie. Volgens de auteurs is het tegendeel het geval. Na een beschrijving van Calvijns missionaire theologie geven zij een aantal voorbeelden van calvinisten die voor zending en evangelisatie van grote betekenis zijn geweest. Dit boekwerk biedt geweldig veel materiaal voor bezinning. Gelet op de achtergrond van de auteurs kan het door evangelischen en reformatorischen, eventueel gezamenlijk, bestudeerd en in praktijk gebracht worden. Calvijn is wel van vroeger, maar niet van gisteren. Mooi dat er steeds weer boeken verschijnen die de relevantie van zijn theologie onder de aandacht brengen.

”Sister Reformation II/ Schwesterreformationen II”, Dorothea Wendebourg en Alec Ryrie (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 31 6153 085 2; 390 blz.; 
€ 149,-;
”Being Protestant in Reformation Britain”, Alec Ryrie; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 01 9956 572 6; 498 blz.; £ 45,99;
”Aquinas & Calvin on Romans. God’s Justification and Our Participation”, Charles Raith II; uitg. Oxford University Press, Oxford; ISBN 978 01 9870 825 4; 232 blz.; £ 50,-;
”Calvin Meets Voltaire. The Clergy of Geneva in the Age of Enlightenment, 1685-1798”, Jennifer Powell McNutt; uitg. Ashgate, Hampshire; ISBN 978 14 0942 441 3; 358 blz.; £ 63,-;
”Exploring Christian Doctrine. A Guide to What Christians Believe”, Tony Lane; uitg. InterVarsity Press, Nottingham; ISBN 978 08 3082 546 2; 308 blz.; $ 30,-;
”To the Ends of the Earth. Calvin’s missional vision and legacy”, Michael Haykin en Jeffrey Robinson; uitg. Crossway; Wheaton, Illinois; ISBN 978 14 3352 354 0; 138 blz.; $ 15,99.