Op de lange muur die naar de grootste synagoge van de Judiska Församlingen (Joodse gemeenschap) aan de Wahrendorffsgatan in Stockholm leidt, staan 8500 namen. Omgekomen familieleden van Zweedse Joden worden hier geëerd. Het monument is nog niet zo oud, vertelt John Gradowski, hoofd communicatie van de Joodse gemeenschap. „Koning Carl XVI Gustaf heeft het in 1998 onthuld om de her­innering aan de Holocaust levend te houden.” Gradowski loopt snel door. Het regent, en binnen is veel meer te zien.

Vlug tovert hij twee keppeltjes tevoorschijn in de donkere hal van de synagoge. „Bedek je hoofd en kom mee. Heb je door waar dit op lijkt? Het is hierbinnen net een kerk. We hebben zelfs een orgel, dat is heel uniek voor een synagoge. Deze sjoel is in 1870 gebouwd door liberale Joden die al jaren in Zweden woonden. Zij gebruikten de Zweedse kerken als voorbeeld en wisten eigenlijk niet hoe een synagoge eruit moest zien.”

Raoul Wallenberg

De gebrandschilderde ramen –hoog in de muren aangebracht– filteren het licht en geven het interieur met zijn donkere houten banken een warme, maar ook wat benauwde uitstraling. Voor in de synagoge, achter de ark waar de Thorarollen worden opgeborgen, is een raam in rozetvorm in de muur aangebracht. Het is aan de kant van de tuin, vlak achter het Raoul Wallen­berg­storg, een plein genoemd naar de Joods-Zweedse diplomaat. Wallenberg redde tijdens de Tweede Wereldoorlog in Boedapest tussen de 20.000 en de 100.000 Hongaarse Joden door hun Zweedse paspoorten te verstrekken. Hij stierf onder duistere omstandigheden in Russische gevangenschap, enkele jaren na de oorlog. „Wallenberg werd door de Russen verdacht van spionage. Het is niet duidelijk wanneer hij precies is overleden, maar hij is zeer waarschijnlijk door de Russen vermoord.”

Thora

De Joodse gemeenschap in Zweden onder­houdt vandaag de dag „op verschillende niveaus” contact met christenen en moslims in het land, zegt Gradowski. De gods­diensten bijten elkaar niet, wat hem betreft. „Jodendom gaat niet alleen om geloof in de enige ware God. We hebben onze religie, maar ook onze cultuur en traditie. Die zijn even belangrijk. We nemen de Thora niet letterlijk. De boeken van Mozes zijn niet ineens, maar in een traditie van jaren tot stand gekomen. In die traditie delen ook het christendom en de islam.”

Ondanks deze goede contacten is de sfeer ook weleens grimmig rond de Joodse gemeenschap. Onlangs werd bij een Joods parlementslid in de Zweedse hoofdstad een hakenkruis op de deur geschilderd. „We zijn met de regering in gesprek over deze zaken. Je merkt dat er sprake is van een groeiend antisemitisme en daarom moeten we onze synagoge goed beveiligen. Zelf heb ik geen last van bedreigingen, maar ik ken wel mensen die ermee te maken hebben gehad. In Malmö, in het zuiden van Zweden, zijn er vorig jaar rellen geweest waarbij extremistische moslims het tegen Joden opnamen. Inmiddels is het daar ook weer rustiger, maar de vraag is voor hoelang.”

Vernielingen

Ook Johan Perwe, woordvoerder bij het Forum för levande historia (forum voor levende geschiedenis) in Stockholm, noemt Malmö als broeinest van antisemitisme. „Er wonen daar veel Palestijnen. Zij zijn misschien meer anti-Israël dan antisemitisch, maar toch… Hun daden liegen er niet om. Er zijn synagoges in de stad vernield en mensen mishandeld.”

Het forum waarvoor journalist en auteur Johan Perwe werkt, is in de jaren negentig opgericht om jongeren te vertellen over de Holocaust. „Uit onderzoek bleek dat slechts een derde van alle Zweden wist van de Holocaust. De regering schrok hier zo van dat zij ons forum in het leven heeft geroepen. Vanaf die tijd zijn we vooral bezig met het maken van workshops en tentoonstellingen voor middelbare scholieren. Een ervan is ”Tell Ye Your Children…”, over de Holocaust in Europa van 1933 tot 1945. Deze tentoonstelling loopt al jaren en reist heel Europa door.”

Aanvankelijk werkte het forum zelfstandig, maar inmiddels werkt het ook veel samen met centra en individuen die vergelijkbare dingen doen. „Het Anne Frank Center in Amerika is daarvan een goed voorbeeld.”

Dagelijks komen er drie schoolklassen naar het statige jugendstilpand waar het ”Forum för levande historia” is gevestigd. Het gaat tijdens die bezoeken niet alleen over de Holocaust, vertelt Perwe. „We discussiëren met de jongeren ook over huidige totalitaire regimes in de wereld, en over thema’s als abortus, emancipatie en gelijke rechten voor vrouwen en homo’s. Eigenlijk kan iedereen hier een thema ter bespreking aandragen.

Dit najaar vinden er in Zweden landelijke verkiezingen plaats. Er zijn partijen die inspelen op de groeiende xenofobie en islamofobie. Hoe ga je om met deze geluiden in de maatschappij? Welke lessen kun je trekken uit het verleden? Vragen als deze zijn uiterst actueel.”

Zelf is Perwe door zijn familie­geschiedenis betrokken geraakt bij de onderwerpen waar hij dagelijks over spreekt. Zijn grootvader werd in 1944 in Berlijn opgepakt en gefusilleerd omdat hij Joden hielp onderduiken. „Mijn oma heeft hier heel veel over verteld en daarom ben ik geschiedenis gaan studeren.”

In augustus gaat bij het forum een tentoonstelling van start over Roma. ”We are Roma” heet deze expositie. Perwe: „Er zijn op dit moment tussen de 50.000 en de 100.000 Roma in Zweden. We zijn een gastvrij land en de overheid zorgt goed voor hen. Maar volgens sommigen veroorzaken ze overlast en kosten ze ons alleen maar geld. Door hun geschiedenis te vertellen en ook enkele Roma direct aan het woord te laten, willen we proberen om meer begrip voor hun situatie te kweken. Net zoals we dat eerder voor Joden en andere minder­heden hebben gedaan.”

www.jfst.se

www.levandehistoria.se

Judiska Församlingen met drie sjoels

De Joodse gemeenschap, de Judiska Församlingen, in Stockholm heeft zo’n 4400 leden. De gemeenschap, die als doel heeft het religieuze en culturele Jodendom in Zweden te bewaren, heeft drie synagogen. In de grootste, aan de Wahrendorffsgatan, komt een liberale gemeente samen. Twee kleinere zijn van orthodoxe signatuur. In Stockholm wonen zo’n 12.000 Joden, in de rest van Zweden zijn dat er nog eens 8000. Koning Gustaf III (1746-1792) liet in de achttiende eeuw voor het eerst Joden toe tot het land. Ze waren vooral afkomstig uit Polen, Rusland en Hongarije.

De Joodse gemeenschap in Stockholm wordt aangestuurd door een raad van 21 leden. Na deze zomer komt er in de liberale gemeente een nieuwe rabbijn, vertelt John Gradowski van de Joodse gemeenschap. Zijn voorganger, Davy Lazar, is enkele maanden geleden na onenigheid vertrokken. De diensten worden wekelijks bezocht door twintig tot vijftig mensen, maar tijdens het feest van de Vreugde der Wet zit de synagoge, met ruim duizend zitplaatsen, vrijwel vol.

Prijs voor stille helden

In het centrum van Stockholm, aan de Stora Nygatan, is het ”Forum för levande historia” (Forum voor levende geschiedenis) gevestigd. Dit forum werd in de jaren negentig opgericht om de her­innering aan de Holocaust levend te houden. Jaarlijks reikt het de Per Angerprijs uit aan zogeheten ”stille helden”. De Zweed Per Anger, naar wie de prijs genoemd is, was de helper en vriend van de diplomaat Raoul Wallenberg, die tienduizenden Hongaarse Joden het leven redde in de Tweede Wereldoorlog. In tegenstelling tot Wallenberg werd Anger nooit beroemd om zijn daden. Een van de criteria om voor de onderscheiding in aanmerking te komen, is dat kandidaten niet bekend zijn bij een groot publiek. Vorig jaar won de Nigeriaanse Justine Ijeomah de prijs. Hij richtte de Nigeriaanse organisatie Human Rights, Social Development and Environmental Foundation op en strijdt onder moeilijke omstandigheden voor gelijke rechten voor Nigerianen.

Verder organiseert het forum ieder jaar de Holocaust­herdenking in Zweden. Deze vindt plaats op 27 januari, de dag van de bevrijding van het concentratie­kamp Auschwitz.