Een paar lemen huizen staan op een onherbergzaam ogende vlakte. De wind speelt met een stuk plastic. Enkele terreinwagens komen aanrijden. Gewapende mannen springen eruit. De lemen huizen blijken bewoners te bevatten: verschillende mensen laten zich zien. De gewapende mannen uit de terreinwagens beginnen te schieten op alles wat beweegt. Als ze weer vertrekken, is het beeld bijna zoals het was. Een gordijn wappert in de wind. Maar tussen de huizen liggen de ontzielde lichamen van enkele mannen.

Dit en dergelijke taferelen zijn te zien via YouTube. Plaats van handeling: een legerpost in de ontoegankelijke bergen van Jemen. De post werd vorige maand aangevallen door strijders van al-Qaida of van opstandige stammen, dat valt moeilijk met zekerheid te zeggen.

Het is geen uniek tafereel. Jemen is al jaren een land in chaos. Nieuw is hoogstens dat die chaos steeds groter wordt.

Lege Kwartier

Zo is het niet altijd geweest. In lang vervlogen tijden was Jemen juist het mysterieuze sprookjesland waar welvaart heerste. Niet voor niets duidden de Romeinen het zuiden van het Arabisch schiereiland aan als Arabia Felix; het gelukkige Arabië. Hoe gelukkig het nu precies was, daar kwamen de Romeinen niet achter. Het land werd van hun wereld gescheiden door de Grote Arabische Woestijn, de immense zandvlakte die nog altijd het hart van het Arabisch schiereiland vormt.

Het zuiden van die woestijn is het ergst van allemaal. Dat gebied wordt de Rub al-Khali genoemd; het Lege Kwartier. Ook vandaag is dat nog een van de meest onherbergzame zandwoestijnen ter wereld, laat staan in de Romeinse tijd.

Hoe ontoegankelijk ook, toch drongen de verhalen over het welvarende zuiden van Arabië door tot de rest van de wereld. Niet alleen in de Romeinse tijd, maar zelfs in de tijd van koning Salomo, rond 950 voor Christus, waren er al handelskaravanen die de afstand wisten te overbruggen.

Waarschijnlijk was Jemen toen het land waar de roemruchte koningin van Scheba heerste. Mirre en wierook –wat Salomo goed kon gebruiken in de tempel– vormden de belangrijkste exportproducten van het Arabische koninkrijk.

Nationale drug

Ook vandaag bestaat de belangrijkste koopwaar van Jemen uit een natuurproduct, maar daarmee houden de overeenkomsten met toen wel op. Hét product van Jemen is niet langer wierook, maar qat. een plant waarvan de bladeren een stimulerend effect hebben als je erop kauwt.

In Jemen is dit de nationale drug. Hoewel, drug? Voor Jemenieten heeft dat woord een te negatieve klank. „Je kunt het beter vergelijken met een energiedrankje”, zegt een Nederlandse Jemeniet die de werking van de bladeren uit eigen ervaring kent. „Je wordt er opgewekt van.”

Feit is in elk geval dat het massale gebruik van qat grote gevolgen heeft. Niet alleen kost het verbouwen van het plantje veel broodnodige landbouwgrond, ook zorgt het kauwen ervoor dat de bevolking veel minder uitvoert.

Bovendien kost het telen van qat bakken vol water. Naar schatting 40 procent van het water gaat naar de qatproductie, en dat in een land dat grote watertekorten kent.

„In delen van de hoofdstad Sanaa is al geen water meer”, weet Peter Crooks, tot voor kort pastor van de enige protestantse kerk die Jemen bezit; de anglicaanse kerk in de zuidelijke stad Aden. „Vrachtwagens moeten daar de bevolking van water voorzien. Echt, de problemen met water zijn overweldigend in Jemen.”

Crooks, die sinds kort weer in zijn geboorteland Groot-Brittannië woont, vreest dat het ontbreken van dit soort basale zaken de bevolking extra vatbaar maakt voor radicale invloeden, zegt hij aan de telefoon.

Die invloeden zijn er nu al volop. Al-Qaida heeft een heus filiaal in Jemen, ”al-Qaida op het Arabisch Schiereiland” ofwel AQAP geheten. Het is zonder twijfel de meest actieve van alle al-Qaidafilialen in de wereld. De regering doet daar zo veel mogelijk tegen, maar is niet bij machte om het geweld van AQAP in te dammen.

Gekidnapt

Het gevolg is angst, en dan met name onder de buitenlanders in het land. „Amerikanen en Britten zijn gewilde doelen”, is de ervaring van pastor Crooks. „In Sanaa wordt bijna iedere week wel een vreemdeling gekidnapt.” Vorig jaar gebeurde dat nog met de Nederlandse journaliste Judith Spiegel en haar partner Boudewijn Berends. Pas maanden later kwam het stel vrij.

Ontvoerd worden is nog het minste dat een westerling kan overkomen; in Jemen gebeurde dat in het verleden zo vaak. Een ontvoering diende als drukmiddel om iets gedaan te krijgen. Lukte dat, dan werd de ontvoerde weer netjes afgeleverd. Ernstiger is dat die ontvoeringen tegenwoordig steeds minder vaak een goede afloop hebben.

Ook Crooks heeft zich verschillende keren „nogal nerveus” gevoeld. „Vergeet niet: Aden, waar ik woonde, was een stad met zo’n 40.000 Britten. Nu zijn het er misschien nog twee of drie. Als je de enige Europeaan op straat bent in deze tijden, heb je best reden je nerveus te voelen.”

Andere buitenlanders reageren op dezelfde manier, zoals een vrouw die al jaren als tenten­maker in het land werkt. „Als het cijfer 1 veilig is en het cijfer 10 erg onveilig, dan geldt voor buitenlanders nu een 9”, zegt zij. Toch blijft ze in het land. „Als ik vertrouw op Gods leidende hand en Zijn nabijheid, voel ik me veilig. Als ik afga op mijn omgeving en wat mensen zeggen, voel ik me absoluut niet veilig. Maar we geloven dat God ons beschermt.”

Bijkomend probleem is dat christenen en al-Qaida doorgaans niet goed samengaan, om het eufemistisch uit te drukken. „Vreemdelingen én christenen zijn een doelwit”, zegt de buitenlandse tentenmaakster.

Bloedwraak

Maar in het geval van Jemen zijn christenen niet meer een doelwit dan anderen, benadrukken diverse andere kenners van het land. „Eén keer kwamen er mensen die het speciaal op mij hadden gemunt”, herinnert pastor Crooks zich als de dag van gisteren. „Toen zijn we onmiddellijk het land uit gegaan, diezelfde nacht nog.” Doorgaans heeft al-Qaida het echter gemunt op het Jemenitische leger, weet hij. „Ze willen alle militairen elimineren. Elke dag zijn er wel gevechten tussen al-Qaida en het regeringsleger.”

Daar komen nog allerlei andere gevechten bij. „Al-Qaida is lang niet de enige partij die zorgt voor onrust”, zegt een Nederlandse Jemeniet die liever anoniem blijft. Hij was vorige maand nog in zijn geboorteland. „Ik denk dat al-Qaida misschien 30 procent van de onveiligheid creëert; de rest is het gevolg van de verschillende stammen die voor problemen zorgen. Ze schieten bijvoorbeeld de elektriciteitsvoorzieningen kapot, zodat de hoofdstad zonder stroom zit. Of ze vermoorden iemand uit bloedwraak, zoals ook gebeurt. De politie heeft een van de zonen van een machtige sjeik vermoord. Die familie slaat natuurlijk terug.”

Dwars daardoorheen lopen de politieke problemen. Oude scheidslijnen tussen Noord- en Zuid-Jemen, twee gebieden die jarenlang in onmin leefden, zijn nog steeds aanwezig. De president deed er volgens veel Jemenieten te weinig tegen. Hij zou te druk zijn met corrupte zaakjes en onder anderen zijn familieleden bevoordelen.

De arme Jemenieten zagen in de Arabische opstanden hun kans schoon en wisten in 2011 na aanhoudende protesten president Saleh aan de kant te schuiven. Maar sindsdien, en dat is in een notendop het refrein van alle Arabische opstanden, is het er ook in Jemen niet rustiger op geworden.

En dan zijn er nog de Amerikaanse drones die vanuit de lucht, ongezien en onverwachts, hun dodelijke wapens afvuren. Zo werd al-Qaidatopman Anwar al-Awlaki in 2011 door zo’n onbemand vliegtuig om het leven gebracht. De drones maken de bevolking, zacht uitgedrukt, niet meer pro-Amerikaans.

Levensgevaarlijk

Armoede, corruptie, sektarisch geweld, stammenstrijd, een drone-oorlog: in Jemen komt alles bij elkaar. Tel je alle gevechten bij elkaar op, dan vallen er elke dag wel 20, 25 doden, zegt pastor Crooks. „Maar ja, meestal halen die het nieuws niet.”

Het verhaal van Jemen is een verhaal van diepgewortelde mis­standen. Verbetering zal niet uit de lucht komen vallen. Zelfs pastor Crooks, die een boek over Jemen schreef met de titel ”Heartbreak and hope”, ziet die hoop niet direct voor zich als hij gevraagd wordt naar de toekomst van het land. „Ik ben geen profeet, ik weet het niet. Ik weet wel dat de spelletjes die nu in en met Jemen gespeeld worden, levens­gevaarlijk zijn.”

Het land, zo denken sommige deskundigen, zou nog het beste af zijn met een nieuwe sterke man. Of vrouw natuurlijk, zoals in de gloriedagen van de koningin van Scheba. Een vrouw aan het roer in Jemen lijkt weliswaar even ver weg als het omdraaien van de negatieve spiraal waarin Jemen terecht is gekomen, maar toch: uiteindelijk is alles mogelijk. Die schrale troost vanuit de geschiedenis heeft Jemen in elk geval.

Dit is het laatste deel van deze serie.

www.rd.nl/hartvanislam voor eerdere delen. Ook is daar vanaf volgende week een ”longread” te vinden met onder meer slideshows en video’s.

Ook dit maak je mee: te gevaarlijk om te bereizen

Jemen is het enige land van het Arabisch schiereiland dat voor deze serie niet is bezocht. De reden: het land is op dit moment te gevaarlijk voor wester­lingen. Tot enkele maanden geleden leek het nog mogelijk om Jemen te bezoeken, zij het dat het ook toen niet erg veilig was.

Plannen voor een reis naar het land kon ik bijna realiseren. Een visum is lastig te regelen, omdat de Verenigde Staten de grenzen van Jemen graag dichthouden voor buitenlandse jihadstrijders. Des te mooier was dat het toch leek te lukken.

Maar in mei verhevigde de regering een offensief tegen al-Qaida. Die terreurgroep beantwoordde dat offensief met extra aanvallen. Zelfs het paleis van president Abd Rabbuh Mansur Hadi, midden in de hoofdstad Sanaa, werd onder vuur genomen. De aanvallers waren vermoedelijk leden van al-Qaida. Het vuurgevecht duurde bijna een uur.

Eerder op die dag werd ook nog een aanslag gepleegd op de Jemenitische minister van Defensie, die dat overigens overleefde. Welkom dus in Jemen, een land waar wetteloosheid steeds meer zegeviert.

Het Jemenitische leger zegt zelf dat het sinds mei meer dan 500 strijders van al-Qaida heeft gedood. Hoeveel militairen van het regeringsleger omkwamen, is niet bekend.

In elk geval is de situatie voor westerlingen er nog altijd erg gevaarlijk. Het ministerie van Buitenlandse Zaken ontraadt alle reizen naar Jemen en adviseert Nederlanders in het land dringend om te vertrekken. Journalistieke informatie komt dus, helaas, veelal uit de tweede hand.

Het grote plaatje: onbekend, want er is niets te halen

Jemen? Veel mensen zullen het niet zo snel kunnen aanwijzen op de kaart als bijvoorbeeld Irak of Syrië. Jemen is weliswaar een groot land en met 25 miljoen inwoners ook een dichtbevolkt land –er wonen bijna evenveel mensen als in het veel grotere buurland Saudi-Arabië– maar toch is Jemen in het Westen vooral een onbekend land.

Dat komt mede doordat Jemen over weinig natuurlijke hulpbronnen beschikt. Olie is er, vergeleken met de buurlanden, maar mondjesmaat. Het land is bovendien al jaren buitengewoon armoedig, te vergelijken met Somalië, dat aan de andere kant van de Rode Zee ligt.

Net als in andere Arabische landen krijgen ook in Jemen radicale groepen steeds meer voet aan de grond, ook daar splijten sjiitische en soennitische stammen het land. Toch is daar nauwelijks aandacht voor, in tegenstelling tot de huidige crises in Irak en Syrië. Aan militaire interventies vanaf de grond wordt al helemaal niet gedacht.

Het toont een dubbele standaard van westerse landen: ingrijpen wordt pas interessant als er iets te verdedigen valt. Westerse belangen zijn er echter nauwelijks in Jemen, en niemand heeft dus zin om zich in het wespennest te steken.

Het enige grote westerse belang is dat Jemen geen broeinest van radicalen wordt; reden waarom de Verenigde Staten zich niet geheel afzijdig houden. Vanuit de lucht worden zeer geregeld aanvallen met drones uitgevoerd, waarbij verdachten worden geliquideerd. Rechters komen daar niet aan te pas, maar ook daartegen klinkt buiten Jemen maar weinig protest.

serie In het hart van de islam

Het uitgestrekte, moeilijk toegankelijke Arabisch schiereiland vormt de heilige grond van de islam. Toch zijn ook hier volgelingen van Jezus. In deze serie krijgen zij –en anderen– een stem. Vandaag deel 8 (slot): Jemen en de dreiging van al-Qaida. Hoe terreur een land naar de afgrond brengt.