Arabia Felix. Het gelukkige Arabië. Die naam bedachten de Romeinen meer dan 2000 jaar geleden voor het zuidelijke gedeelte van het Arabisch schiereiland. Het lukte hen nooit de baas te worden over die immense landmassa tussen Afrika en Iran, maar ze wisten dat de grond er vruchtbaar was en de mensen tevreden. Dat land móést wel gelukkig zijn.

En dan had je nog de rest van het schiereiland, waar de Romeinen al evenmin de baas konden worden. Maar goed, daar was dan ook niets te halen. Gortdroge, oneindige zandvlaktes die zich over duizenden kilometers uitstrekten. Dit was Arabia Deserta, een van alles en iedereen verlaten en ontoegankelijk gebied.

Maar de geschiedenis keert alle dingen om, zoals zo vaak. In een eeuw tijd is hier alles anders geworden. Vandaag de dag wordt het hart van Arabia Felix gevormd door Jemen. Dat land staat in de top van veel negatieve lijstjes: het is buitengewoon arm, er zijn opstanden, het is de thuisbasis van al-Qaida op het Arabisch schiereiland. Wie noemt dit nog het gelukkige Arabië?

En die eindeloze zandvlaktes waren al evenmin wat ze leken. De woestijn bleek een zanderige schil om het meest begerenswaardige product van deze tijd: olie. Sinds de eerste ontdekking daarvan, in 1938, ligt het Westen aan het infuus van de Arabische landen. Zodra het zwarte goud het land uitstroomde, stroomde het geld in omgekeerde richting binnen. Er verrezen gigantische wolkenkrabbers in de leegte. Wie noemt dit nog de Arabische woestenij?

Middaggebed

Hoe Arabia Felix ongelukkig werd en hoe Arabia Deserta juist opbloeide, is ter plaatse goed zichtbaar. Langs de weg tussen de Saudische oliestad Dammam en hoofdstad Riyad lijkt er op het eerste gezicht in millennia niets veranderd. Net als 2000 jaar geleden, toen de Romeinen hun namen voor Arabië bedachten, zoeken de kamelen hier naar eetbare sprieten tussen het zand. Af en toe staat er een hoeder bij.

Het is midden op de dag; de Arabische zon brandt. Tijd voor het islamitische middaggebed. Drie jongens, twee in de traditionele lange, witte thawbs die bijna iedereen hier aan heeft en één in spijkerbroek, knielen midden in de woestijn naast hun kamelen in devotie neer in de richting van Mekka. Zo gaat het hier al veertien eeuwen.

Maar de olie bracht wel degelijk veranderingen. In het landschap bijvoorbeeld: vooral in het oosten van het Arabisch schiereiland, tegen de Perzische Golf, verscheen de ene boorinstallatie na de andere.

Zelfs de hoeders van de kamelen ondergingen een wijziging – en dan gaat het nog niet eens om het feit dat sommigen tegenwoordig een spijkerbroek dragen in plaats van een smetteloos witte thawb. Een veel grotere omslag is dat de bedoeïenen plaats hebben gemaakt voor immigranten. In plaats van Saudi’s of Qatari’s zijn het vandaag Afghanen of andere jonge gastarbeiders die weten hoe ze met kamelen moeten omgaan.

De Saudi’s zelf, net als veel andere bewoners van het Arabisch schiereiland, stopten met hun rondtrekkende bestaan. Sinds een jaar of vijftig hebben ze in groten getale de steden opgezocht. En dus veranderden ook die. Beter gezegd: de grote steden ondergingen een totale metamorfose.

Riyad, de hoofdstad van Saudi-Arabië, werd in een halve eeuw tijd van een slaperig provincieplaatsje een stad met glazen kantoortorens in extravagante vormen. In Dubai, de bekendste stad van buurland de Verenigde Arabische Emiraten, is die transformatie nog opzichtiger.

Blingbling

Het plaatje is duidelijk. De olie bracht hier ongekende welvaart en dat mag iedereen zien. De raderen van deze regio lopen gesmeerd, om maar in olietermen te blijven. Maar zoals de woestijn eeuwenlang de olie verborg, zo verhult de blingbling van de rijkdom de grote problemen onder de oppervlakte.

Neem de bevolking, die door de welvaart wordt meegesleept in de vaart der volkeren, maar intussen bestuurd wordt door archaïsche regimes die net doen alsof er de afgelopen honderd jaar niets is veranderd.

Dat leidt tot vreemde situaties. Een willekeurige welgestelde Saudische familie heeft de beschikking over superieure auto’s, maar de vrouw des huizes mag er zelf niet in rijden. Slecht voor haar eierstokken, beweren Saudische geestelijken bij hoog en bij laag. Protesten tegen dat soort als absurd ervaren verbodsregels nemen toe. Vrouwen rijden soms stiekem auto in Saudi-Arabië, al kan de prijs voor zo’n ritje flink oplopen. Twee weken geleden nog kreeg een vrouw die zo nodig achter het stuur moest zitten, 150 zweepslagen en negen maanden cel.

Maar de bevolking laat zich steeds minder gezeggen wat ze moet doen en laten. Strenge straffen werken niet afdoende, cadeaus evenmin. De miljarden aan subsidies die de Saudische koning Abdullah (bijna 90 jaar oud) de afgelopen jaren uitdeelde om de onrust het hoofd te bieden, lijken maar weinig soelaas te bieden.

En er is nog veel meer wat olie op het vuur gooit. De kredietcrisis sloeg ook hier om zich heen. De werkloosheid stijgt. De strijd tussen soennieten en sjiieten neemt in heftigheid toe. Beginnende opstanden worden genadeloos neergeslagen. Terreuraanslagen zorgen voor onrust. Er is veel discriminatie. Het gedroomde Arabia Felix is, kortom, een vergezicht.

Geheime diensten in het Westen houden die ontwikkelingen met argusogen in de gaten, want het gaat hier wel om de stabiliteit van ’s werelds grootste olie- en gasproducenten. En dan gaat het ook nog eens om de geboorteplaats van de islam – heilige grond voor meer dan 1 miljard moslims over de hele wereld. Als hier een vonkje overspringt, verandert deze regio in een zeer explosief mengsel; letterlijk en figuurlijk.

Ontploft

Sommigen verwachten dat het een kwestie is van enkele jaren voordat de regio ontploft. Een van hen is Christopher Davidson, een Britse wetenschapper die veel over het Arabisch schiereiland schreef. Hij voorspelt dat de regimes in de Golf binnen twee tot vijf jaar geschiedenis zullen zijn – in elk geval in hun huidige vorm.

Niemand zal nog zeggen dat dit niet kan. Daarvoor werden alle experts te veel verrast door de Arabische opstanden in de rest van de regio. Waarom zou de bakermat van de islam hiervan gevrijwaard blijven? Alleen omdat hier genoeg geld is om opstanden af te kopen?

„Veel elementen van de sociaaleconomische druk die werd opgebouwd in de Arabische republieken waar revoluties uitbraken, zijn ook aanwezig in de Golfmonarchieën”, betoogt Davidson. „Het is nu niet langer de vraag of, maar wanneer de meest bestendige bondgenoten van het Westen vallen.”

Wat de val van deze oude vorstenhuizen voor gevolgen heeft, laat zich alleen bij benadering raden. De belangen van het Westen in landen als Syrië en Libië zijn een peulenschil vergeleken met de belangen in dit gebied. De westerse economie en het Arabisch schiereiland zijn met talloze vezels aan elkaar verbonden.

Godsdienstvrijheid

Maar economische belangen zijn niet alles. Er zijn meer vragen te stellen. Wat betekent onrust op het Arabisch schiereiland voor christenen en andere minderheden in het gebied? In de andere landen van het Midden-Oosten betekende de Arabische ‘lente’ een verslechtering van hun situatie – maar hoeveel slechter dan in Saudi-Arabië kan een christen eraan toe zijn? In het land heerst een volslagen gebrek aan godsdienstvrijheid, voor zowel Saudi’s als buitenlanders. Iedereen is moslim; christenen bestaan officieel niet.

Toch kan het altijd nog beroerder, zegt Andrew Thompson. Hij is voorganger van de anglicaanse kerk in Abu Dhabi in de Verenigde Arabische Emiraten – een van de golflanden waar een relatieve vrijheid bestaat voor christenen. Althans, zolang het buitenlandse christenen betreft. „Door wie zullen de huidige vorsten vervangen worden als ze vallen?” vraagt Thompson zich hardop af in zijn ruime woonkamer naast de St. Andrew’s Church van Abu Dhabi.

De anglicaan, die twee boeken schreef over christenen in de regio, ziet het grote gevaar van radicale islamisten. Zij waren het immers die in andere moslimlanden profiteerden van de onrust. Ook in de golf zit de angst voor de moslimbroederschap er goed in. „De meeste regeringen hier op het Arabisch schiereiland willen de politieke islam zoals de moslimbroederschap koste wat het kost onder de duim te houden”, zegt Thompson. „Daarom zijn er hier in de Verenigde Arabische Emiraten denktanks die door de overheid gesteund een gematigde islam promoten, zonder politieke kant.”

Thompson wijst op het boek van Davidson, dat ook bij hem in de kast staat. „Als hij gelijk krijgt en de regeringen van de golfstaten vallen, ontstaat er een heel groot probleem. De Arabische samenleving bestaat bij de gratie van een stammenmentaliteit. De sultans en koningen weten daar met hun wijsheid al lange tijd mee om te gaan. Maar dat geldt niet voor de politieke islamisten.”

Andersdenkenden

Rust in de tent. Houden wat je hebt. Vernieuwing is verslechtering. Dat soort stellingen klinkt breed onder vertegenwoordigers van christelijke organisaties in het gebied. Het klinkt, vanzelfsprekend, ook breed onder mensen die verbonden zijn aan de huidige regimes. Zij houden niet op te wijzen naar de mislukte revoluties in buurlanden en maken van de gelegenheid gebruik om andersdenkenen nóg harder aan te pakken. Wie in Saudi-Arabië al te nadrukkelijk pleit voor hervormingen, kan zomaar in de cel belanden.

Of het genoeg is om radicale veranderingen te voorkomen, is de vraag. Steeds meer mensen lijken geneigd hun Arabia Felix desnoods met geweld af te dwingen. Het gelukkige Arabië wenkt voor hen aan de horizon – dwingend en lokkend als een fata morgana in de woestijn.

Andrew Thompson gelooft niet in dat soort vergezichten. „Ik weet het: deze heersers zijn niet perfect. Ze misbruiken hun macht, ze zijn corrupt. Maar”, hij steekt zijn handen in de lucht en herhaalt: „Door wie zullen ze vervangen worden?”

Volgende week vrijdag in Puntkomma deel 2: Saudi-Arabië en de claim van Mohammed. Hoe enkelen Jezus volgen in een gesloten koninkrijk.

Het uitgestrekte, moeilijk toegankelijke Arabisch schiereiland vormt de heilige grond van de islam. Toch zijn ook hier volgelingen van Jezus. In deze serie krijgen zij –en anderen– een stem. Vandaag deel 1: het Arabisch schiereiland en de oliesjeiks. Hoe een cruciaal gebied zich voorbereidt op de toekomst.

Wat is het Arabisch schiereiland?

Het Arabisch schiereiland beslaat maar liefst een kleine 3 miljoen vierkante kilometer. Dat is Duitsland en Frankrijk bij elkaar, en dan drie keer. De regio bestaat uit zeven onafhankelijke landen. Verreweg het grootste land is Saudi-Arabië. Daarnaast zijn er de staten Koeweit, Bahrein, Qatar, Oman, Jemen en de Verenigde Arabische Emiraten. Dat laatste land bestaat op zijn beurt weer uit zeven emiraten, zoals het emiraat van Dubai en dat van Abu Dhabi. Behalve Jemen grenzen alle landen aan de Perzische Golf; reden waarom de landen op Jemen na ook wel als de golfstaten worden aangeduid.

Het grote plaatje: hoeders van de soennitische islam

Al sinds de jaren tachtig groeit de orthodoxe islam. Die groei had echter weinig gevolgen voor de machthebbers. Tot 2011. Sinds de revoluties die toen begonnen, moesten verschillende autocratische despoten het veld ruimen – soms na vele decennia.

Maar niet overal. Het Arabisch schiereiland bleef grotendeels in de luwte. Hoe komt dat? Simpele verklaringen zijn vaak de beste verklaringen. Voor opstand moet er een voedingsbodem zijn. In grote delen van de Arabische wereld is die er: massale werkloosheid, soms zelfs honger. Maar op het Arabisch schiereiland zijn de mensen, behalve in Jemen, doorgaans rijker. Dus is er veel minder aanleiding voor grootschalige protesten.

Toch zijn er argumenten voor de stelling dat de relatieve rust in de golfstaten zijn langste tijd heeft gehad. De bevolking mort, al was het maar omdat de koningen en sultans nog vrijwel op dezelfde autocratische manier regeren als in de vorige eeuwen.

Bovendien is er de geopolitiek. Saudi-Arabië en naburige landen werpen zich graag op als de hoeders van de soennitische islam, overal ter wereld. De bedragen die daarmee gemoeid zijn, zijn gigantisch. Zo wordt in bijvoorbeeld Syrië onderhuids een tweede strijd gestreden: die tussen Saudi-Arabië als hoeder van de soennitische islam en Iran als leider van de sjiitische wereld. Hoe die strijd uitpakt, is koffiedik kijken. Eén ding is voor analisten helder: het Arabisch schiereiland zal de komende decennia in het brandpunt van de belangstelling staan.

Ook dit maak je mee: moeite met een visum

Het Arabisch schiereiland laat zich niet zo makkelijk bereizen. Dat geldt vooral voor twee van de grootste landen: Jemen en Saudi-Arabië. Het eerste land is een geval apart omdat er veel onrust heerst. Toeristen gaan er met een grote boog omheen, en ook journalisten houden het geregeld voor gezien – gewild of soms ongewild, zoals in het geval van de Nederlandse journalist Judith Spiegel die er vorig jaar werd ontvoerd.

Saudi-Arabië is evenmin een land dat erg op journalisten is gesteld. Als ik probeer een visum te regelen, merk ik al snel dat er twee mogelijkheden zijn: als zakenman of als islamitische pelgrim. Een toeristisch visum bestaat niet. Een visum als islamitisch pelgrim valt af. Blijft over: gaan als zakenman. Dat betekent: een uitnodiging regelen in het land zelf, bijvoorbeeld bij een oliebedrijf dat graag een zakenpartner verwelkomt. Vervolgens moet ik een bedrijf vinden in Nederland dat mij als partner daarheen stuurt – of zelf een bedrijf beginnen. En dat moet allemaal geloofwaardig zijn voor de ambassade.

Het is dus niet zo verwonderlijk dat er weinig nieuws komt vanuit het land. Voordat je die hobbels genomen hebt, ben je wel even verder. En als je niet oppast, loop je kans dat je voor de toekomst op een zwarte lijst verschijnt. Er is dan ook weinig keus: deze verhalen verschijnen onder pseudoniem.