De Universiteit Gent organiseerde donderdag en vrijdag een congres rondom de opkomst van de Tien Geboden als een basistekst van het christelijke geloof.

Dr. Lucy Wooding, kunsthistorica aan King’s College in Londen, benadrukt de continuïteit van afbeeldingen in Engeland. In de middeleeuwen zit de Bijbelse boodschap verpakt in afbeeldingen. De gedachte dat de Bijbel pas na de Reformatie bekend werd, gaat te veel uit van het gesproken en geschreven woord.

Oude fresco’s in kerken laten zien hoe het lichaam van Christus wordt geschonden doordat mensen er met verschillende lichaamsdelen vandoor gaan, de een met een hand, de ander met het hart. Het zijn waarschuwingen tegen zweren bij de ledematen of de wonden van Christus. De afbeeldingen van het heilige hart van Christus zijn wijdverbreid. Ook de harten in het kaartspel verwezen daar oorspronkelijk naar. Hoewel de fresco’s in de Reformatie overgekalkt worden, blijft de beeldspraak bestaan. In preken over het derde gebod wordt het vals zweren vergeleken met het verscheuren van het lichaam van Christus.

Dr. Jonathan Willis, die kunstgeschiedenis doceert in Birmingham, belicht de visualisering van de Tien Geboden in muurschilderingen en panelen in de Engelse kerken. Koningin Elizabeth geeft in 1560 de opdracht om in alle kerken de Tien Geboden in grote letters op te schrijven. De gemeenteleden kunnen zich zo de woorden eigen maken. In een heel aantal dorpskerken zijn de woorden van de Decaloog, vaak afgebeeld op twee tafels, nog altijd zichtbaar, soms vergezeld van Bijbelse taferelen. De kerken na de Reformatie zijn geen witgekalkte lege ruimten, maar laten zien hoe de Reformatie de visualisering van de wet ingrijpend hervormde.

Dr. Henk van den Belt, bijzonder hoogleraar gereformeerde godgeleerdheid in Groningen, belicht de Bijbelse illustraties van Luthers catechismus. Aanvankelijk zijn Luthers preken over de Tien Geboden geïllustreerd met ‘seculiere’ plaatjes, zoals van een zakkenroller. Phillipus Melanchthon besluit echter voor het onderwijs in de wet Bijbelse geschiedenissen te gebruiken, zoals de steniging van de godslasteraar voor het tweede en het overspel van David voor het zesde gebod, naar de lutherse indeling.

Luther neemt de plaatjes, getekend door Lucas Cranach, over. In hun uitleg van de Tien Geboden verwijzen Luther en Melanchthon er nauwelijks naar, maar het is opvallend dat de illustraties van de wet allemaal uit het Oude Testament komen en dat ze verwijzen naar geschiedenissen waarin de zonde gestraft wordt. De plaatjes spreken dus voor zichzelf en onderstrepen dat de wet een tuchtmeester tot Christus is.

Luthers catechismus staat in het kader van een rondgang langs dorpskerken in Saksen. Hij schrikt zo van het gebrek aan kennis dat hij besluit om als tegenoffensief de teksten van de Wet, de geloofsbelijdenis en het Onze Vader wijd te verspreiden en de dorpspredikanten op te dragen die uit te leggen. De afbeeldingen zijn bedoeld om dat onderwijs te ondersteunen.

De illustratie bij het vierde gebod beeldt een kerkdienst uit met op de achtergrond iemand die hout verzamelt. Het betreft een verwijzing naar Numeri 15. Aanvankelijk had Melanchthon een geestelijke uitleg van het sabbatsgebod. Een christen kan de zaligheid niet verdienen door wettische werken maar moet de Geest in zich laten werken. Later wijst hij die allegorische uitleg echter van de hand en benadrukt hij dat het sabbatsgebod wel degelijk vraagt om te rusten van de arbeid om zo het woord van God te kunnen horen. De visualisering van de Tien Geboden in de afbeeldingen illustreert de accentverschuiving van een geestelijk naar een letterlijk verstaan van het gebod.

Catechismussen in de gereformeerde traditie kennen geen Bijbelse illustraties. Dat hangt samen met de afwijzing van de beelden als boeken der leken en met het feit dat in de lutherse illustraties ook God zelf wordt afgebeeld.

Voor de slotlezing van de conferentie tekent Robert J. Bast, historicus aan universiteit van Tennessee. De uitleg van de Tien Geboden verbindt de middeleeuwen met de vroegmoderne tijd. Het catechetisch onderwijs is geen uitvinding van de Reformatie. De uitleg van de geboden verandert wel radicaal. In de middeleeuwen wordt bijvoorbeeld het gebod om je ouders te eren toegepast op de geestelijke vaders, die de leken moeten eerbiedigen. De Reformatie legt de nadruk op het gezin en op de wereldlijke overheid.