Fier torent de 19e-eeuwse Sint-Amanduskerk in Antwerpen-Noord uit boven de omliggende bebouwing. De wijk is aangelegd rond de kerk, een duidelijk bewijs van de centrale functie die het christendom had in de stad. De straten in de omgeving, vernoemd naar heiligen of schutspatronen, onderstrepen hoezeer de rooms-katholieke kerk en de omliggende wijk met elkaar vergroeid zijn.

Een uitzondering vormt de Tulpstraat, een smalle, wat achteraf gelegen doorgang terzijde van de kerk. Een paar honderd meter ervandaan blijkt daar hoezeer de invloed van het christendom taant. Al valt het niet meteen op, toch duidt een klein, groen bord met een Arabische tekst onmiskenbaar de locatie aan van een islamitisch gebedshuis. De Omar Masjidmoskee is een van de vele ‘garageboxmoskeeën’ in Antwerpen, gehuisvest in een onopvallend pand met bruine roldeuren.

Zoals dit gebedshuis zijn er vele in de Scheldestad. Is het vanwege de opkomst van politieke partijen zoals het Vlaams Belang, die het liefst alle moslims ziet vertrekken, dat moskeeën schuilkerkgedaanten aannemen?

Glazen pui

Een huizenblok verderop blijkt dat het ook anders kan. Moskee Noor-Ul-Haram aan de Van Kerckhovenstraat is een stijlvol, modern gebouw met een glazen pui. Ongetwijfeld vormt dat een heenwijzing naar de naam: ”lichtplaats”. Twee minaretten steken nauwelijks boven het gebouw uit.

De beide gebedshuizen, die op nog geen twee minuten loopafstand liggen, illustreren de diversiteit van de islamitische bevolking in Antwerpen. Er zijn tientallen islamitische centra, de meeste met Turkse of Marokkaanse wortels. Maar er zijn er ook die bezocht worden door mensen van Bosnische of Tsjetsjeense komaf.

De Noor-Ul-Haram is een Pakistaanse moskee. De Omar Masjid trekt overwegend Marokkaanse bezoekers en staat onder invloed van salafisten. De afgelopen jaren was de moskee het toneel van conflicten, uitmondend in de moord op een van de bestuurders.

Jamal El-Yadir, vader van vijf kinderen, werd in 2011 vermoord. De vermoedelijke dader, een Russische huurmoordenaar, zou ingeschakeld zijn door een ander bestuurslid van de moskee. Daags na de moord uitte de man in de media nog in alle toonaarden zijn verdriet over de moord en beschreef El-Yadir als aangenaam en vredelievend. De vermoedelijke dader en opdrachtgever zitten in de cel, in afwachting van hun berechting.

De Antwerpse wijken Deurne, Borgerhout en Hoboken staan bekend om het grote aantal inwoners dat islamitisch is. Het zijn vrijwel uitsluitend immigranten die deze godsdienst de stad in brachten. Van de ruim 500.000 inwoners van Antwerpen is 34 procent van niet-westerse komaf. Winkels met Turkse en Arabische opschriften zijn in bepaalde straten in de meerderheid. Als het om aantallen gaat, overtreft het aantal islamitische bedehuizen in veel wijken het aantal kerken.

Stempel

Kathleen van der Walle, auteur van een rapport uit 2011 over de sociaal-culturele rol van moskeeën in Vlaanderen, concludeert desondanks dat de niet-islamitische samenleving een stempel drukt op de manier waarop moslims in steden zoals Antwerpen leven. Zo is het voor veel moslims wennen dat België een seculiere overheid heeft. Sommige moskeebesturen voegen zich naar de cultuur en vragen overheidserkenning aan. Andere islamieten sluiten zich liever op in hun eigen organisaties.

Al dan niet direct komt dat door de invloed van de overheid, die met subsidies bijvoorbeeld kan beïnvloeden met welke projecten moskeebesturen zich bezighouden. Zo kunnen moskeeën subsidies krijgen voor projecten waarmee ze de gemeenschap dienen. De mate waarin dat soort activiteiten wordt ontplooid, verschilt per moskee, aldus Van der Walle. „De meest voorkomende activiteiten zijn Arabische en Turkse taallessen en Koranlessen.”

Een gevoelig punt in Antwerpen, maar ook elders in België, vormt de financiering van religieuze gebouwen en religieus onderwijs. Ouders kunnen kiezen welke religieuze vorming hun kind op openbare basisscholen krijgt.

Het is juist daar dat duidelijk wordt hoe sterk de invloed van de islam is in bepaalde delen van Antwerpen. Hoewel uit recente cijfers blijkt dat meer dan de helft van de jeugd islamitisch onderwijs ontvangt, vallen vooral de cijfers uit het noorden van de stad op. Daar zijn zelfs wijken waar het aandeel boven de 70 procent ligt. Wettelijk is bovendien geregeld dat de overheid financieel te hulp schiet bij het onderhoud van kerken. De laatste decennia maken ook moskeebesturen gebruik van die regeling. De weg daarvoor wordt geopend zodra een gebedshuis overheidserkenning ontvangt.

Megamoskee

In Antwerpen-Noord leek daardoor een megamoskee te kunnen verrijzen, tot groot ongenoegen van veel autochtone Vlamingen. In 2011 werden de plannen van tafel geveegd doordat de eigenaar van de grond waarop het bedehuis moest komen, de onderhandelingen over de verkoop ervan afbrak. Nadat er vorig jaar een burgemeester aantrad die lid is van de Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA), een nationalistische partij die weliswaar niet antimoslim is maar ook zeker niet pro-islam, is het de vraag of die status-quo snel doorbroken wordt.