Nog steeds is Antwerpen als het om religie gaat een door en door roomse stad – al blijkt dat vooral uit de cijfers. Bijna 200.000 Antwerpenaren beschouwen zichzelf als rooms-katholiek. Minder dan 10 procent van deze groep ziet echter regelmatig een kerk vanbinnen.

De afgelopen vijftig jaar ver­anderde het godsdienstige karakter van Vlaanderen sterk. De kerken kregen te maken met een ongekende uitstroom van leden. Waar voor 1970 nog meer dan de helft van de Vlamingen wekelijks een kerkdienst bijwoonde, is het aandeel nu, net als in Antwerpen, gedaald tot minder dan 10 procent van de bevolking.

Eerste signalen

De eerste signalen van ontkerkelijking in Vlaanderen komen in de jaren na het tweede Vaticaans concilie (1962-1965). De Leuvense sociologen Dobbelaere en Billiet signaleren aan het einde van de jaren 70 van de vorige eeuw dat de helft van de Vlamingen op dat moment nog redelijk trouw is aan de Rooms-Katholieke Kerk, maar dat er veel losser wordt omgegaan met de geloofspraktijk. Mensen schrijven zich niet langer uit als lid, maar komen eenvoudigweg minder in de kerk. Hun kinderen zeggen de kerk uiteindelijk vaarwel.

Vanuit de kerkelijke leiding wordt die neergang allerminst werkeloos gadegeslagen. Net als in Nederland probeert Rome ook hier de geest weer in de fles te krijgen. Er worden conservatieve geestelijken aangesteld – wat volgens de sociologen overigens alleen maar olie op het vuur betekent. Tegelijkertijd kunnen veel –vooral oudere– pastoors, niet meer meekomen met de veranderingen. Kerkleden die anders willen, verlaten in groten getale de kerk.

Ook de instroom van nieuwe geestelijken stokt. Jongeren kijken er wel voor uit om zich te binden aan een kerk waarvan mensen massaal afscheid nemen. Het contrast met de maatschappij, die zich in België vanaf de jaren 70 ontworstelt aan het rooms-katholicisme, wordt bovendien steeds groter. De verwarring wordt zichtbaar bij de opkomst van de vrijere seksuele moraal. Jongeren horen in de kerk de strenge dogma’s die vanuit Rome geleerd worden. Als ze zien hoe soepel priesters daarmee in de praktijk omgaan, boet de kerk aan geloofwaardigheid in „bij zeer velen, ook bij hen die zich katholiek en kerks noemen.”

Protestanten

Ook in de protestantse kerken loopt de kerkelijke betrokkenheid terug, maar is het beeld diverser. In heel België zijn hooguit 60.000 protestanten, van wie er ongeveer 2000 in Antwerpen wonen.

Studenten van godsdienst­socioloog Wim Vandewiele uit Leuven onderzochten in 2011 hoe het gesteld was met het kerkelijk leven in drie protestantse gemeenten in Antwerpen. Een van hun conclusies was dat het kerkbezoek afneemt onder jongeren die ouder zijn dan 12 jaar. Voor een deel van die groep betekent dat de voorbode van een definitief vertrek.

Daartegenover staat de trouwe opkomst van de overige leden. Wie als volwassene eenmaal lid is, blijft dat. „De gemeenteleden kiezen bewust voor een gemeente omdat ze zich kunnen vinden in het karakter van de gemeente. Overstappen naar een andere gemeente komt daarom zeer weinig voor”, concluderen de onder­zoekers.

De instroom van migranten compenseert bij de protestanten een deel van de terugloop. Zo vergrijzen de protestantse gemeenten in Antwerpen-Oost en -Zuid, maar is de populatie in Antwerpen-Noord een stuk jonger. Oorzaak: de komst van christenen uit Afrika en het Midden-Oosten. Antwerpen-Noord kent daardoor christenen van 28 nationaliteiten. Vooral Assyrische christenen blijken een trouwe groep te vormen. Ze wonen al „sinds jaar en dag” in de stad „en blijven komen”, aldus Vandewiele.

Qua wervingskracht doen de protestanten die zijn aangesloten bij de Verenigde Protestantse Kerk in België (VPKB) het niet goed. De meeste protestantse kerken zijn streekgemeenten, die weinig contacten onderhouden met de buurt waarin hun kerkgebouwen staan. Wel is er een Bijbelhuis van de VPKB-gemeente Antwerpen-Oost. Ook organiseert deze gemeenten Alpha-cursussen, om mensen in contact te brengen met het Evangelie.

Een specifiek kenmerk van de Antwerpse protestantse kerken is bovendien de nauwe band met Nederland. Dat is niet alleen zo bij de christelijke gereformeerde kerk in de voorstad Deurne of bij de evangelisatiepost van de Gereformeerde Gemeenten in Merksem. Ook bij andere protestantse gemeenten is dit merkbaar, al zijn deze niet aangesloten bij een Nederlands kerkgenootschap. Het aantal Nederlanders in België dat terugkeert naar hun land van herkomst zorgt bij gemeenten van de VPKB ieder jaar voor een lichte daling van het ledental.

Rem

Grote steden als Brussel en Antwerpen lopen voorop als het gaat om secularisatie, blijkt uit een inventarisatie van het bisdom Antwerpen. Tegelijkertijd is in rooms-katholiek Antwerpen, net als bij de protestanten, iets bijzonders aan de hand door de instroom van buitenlanders, zegt onderzoeker Joris Kregting desgevraagd. In opdracht van het bisdom Antwerpen van de Rooms-Katholieke Kerk onderzocht hij in 2011 de betrokkenheid van parochianen bij hun kerk. „Allochtonen, ook de katholieken onder hen, hebben in vergelijking met de autochtone bevolking een jonge leeftijds­opbouw. Dat zorgt ervoor dat zij in Antwerpen het ontkerkelijkings­proces remmen.”

De komst van niet-westerse christenen naar de havenstad weegt echter niet op tegen de afname van het aantal autochtone christenen, aldus Kregting. Voor de autochtone Vlaming doet de kerk er eenvoudigweg minder toe. „De christelijke kerken, de Bijbel en allerlei religieuze voorschriften hebben aan geloofwaardigheid ingeboet. Mensen maken steeds minder gebruik van één enkel religieus instituut om hun geloof vorm te geven.”

Na de eeuwwisseling is de ontkerkelijking in België daarentegen over haar hoogtepunt heen, stelt emeritus hoogleraar sociologie Billiet. Hij ziet een stabilisatie in het bezoek van kerkdiensten. Bovendien is er minder vijandigheid tegenover het christendom. Volgens Billiet komt dat doordat de huidige generatie ouders voor het merendeel geen christelijke opvoeding heeft gehad. Hun kinderen zitten vaak wel op rooms-katholieke scholen, maar zelf staan ze „niet vijandig tegenover kerk of godsdienst.”

Keuzekerk

„Van een brede volkskerk zijn we een kleine keuzekerk geworden”, stelt bisschop Johan Bonny in de visietekst van het bisdom Antwerpen: ”Een houtskoolvuur met vis erop en brood”. „Hoe kunnen christenen vandaag levende gemeenschappen vormen en een meerwaarde betekenen voor de samenleving? We kunnen en moeten niet meer alles doen wat we vroeger deden. Toch willen wij op een geloofwaardige manier van Jezus Christus en het Evangelie blijven getuigen.”

Bonny nam na zijn aantreden in 2009 drie jaar de tijd om in gespreksronden met mensen uit de stad het visiedocument voor te bereiden. Zijn in 2012 uitgebrachte visietekst bevat echter ook een theologische studie naar de plaats van de kerk in de samenleving. Opvallend is de plaats die de kerkleider daarbij inruimt voor de Bijbel. Elk hoofdstuk van de visietekst begint met een citaat uit het Evangelie. „Dat is een bewuste keuze”, stelt de bisschop. „Alleen met de volledige kaart van het Evangelie in de hand kunnen we onszelf en onze kerkgemeenschap op koers houden.”

In het Antwerpen van nu moet de kerk omzien naar mensen, aldus de geestelijke. Tegelijkertijd pleit hij voor scherpte. „De eerste woorden van Jezus in het Evangelie van Markus zijn een oproep tot bekering: „De tijd is rijp en het koninkrijk van God is ophanden. Bekeer u! Heb geloof in de goede boodschap.”” Bonny: „De geschiedenis heeft het al zo vaak bewezen: hoe dichter de kerk bij het Evangelie komt, hoe scherper of uitdagender haar opdracht in de samenleving wordt.”