Buitenland

De Russische beer voelt zich vrij om buurmans tuin binnen te dringen

De Russische beer heeft geproefd van het toverdrankje van de militaire interventie. Zolang niemand terugvecht, voelt Moskou zich vrij hier en daar een achtertuin binnen te wandelen. Na Georgië en Oekraïne kunnen nog best andere landen volgen.

Evert van Vlastuin

8 March 2014 14:11Gewijzigd op 15 November 2020 09:16
(Pro-)Russische demonstranten afgelopen zaterdag in de Oekraïense stad Donetsk. foto AFP
(Pro-)Russische demonstranten afgelopen zaterdag in de Oekraïense stad Donetsk. foto AFP

In Oost-Europa zeiden ze altijd al dat de Russen niet te vertrouwen waren. Vandaar dat veel voormalige Sovjetlanden niet wisten hoe snel ze zich bij de NAVO moesten voegen. De verwachting was dat Oekraïne, als een van de laatste, ook nog eens zou toetreden.

In het beschaafde West-Europa werd weleens glimlachend aan die angst voorbijgegaan. Rusland was een beschaafd lid van de volkerengemeenschap geworden en wees Amerika in de VN-Veiligheidsraad regelmatig op de letter van het internationaal recht. De dagen van het Russische imperialisme waren echt voorbij.

Glimlachen doen ze vandaag ergens anders, bijvoorbeeld in de Baltische staten (Estland, Letland en Litouwen). Deze drie kleine landjes zijn blij dat ze kunnen rekenen op buitenlandse steun zodra de Russische beer daar de grens overschrijdt. De Amerikaanse luchtmacht is de afgelopen dagen bezig geweest zijn troepen in dat gebied te versterken.

Gok

In 2008 had Rusland voor de interventie in Georgië nog een klein excuus, zegt dr. Joeri Jakimenko van het Razumkov centrum voor internationale betrekkingen in Kiev. Ook toen is er wel gedreigd naar de Russische beer, maar uiteindelijk gebeurde er niets. Al spoedig was alles weer normaal. President Poetin gokt erop dat het nu precies zo gaat.

De NAVO en de Europese Unie beleggen wel spoedvergaderingen. De Verenigde Staten kondigen sancties af en de Verenigde Naties komen met verklaringen. Maar Jakimenko is vooral nieuwsgierig naar maatregelen op langere termijn. „President Poetin geeft niet om zijn reputatie. Hij wil aan zijn eigen mensen in Rusland tonen dat hij wat waard is.”

En voor de echte Rus is hij een hoop waard. Poetin heeft het in 1990 betreurd dat de Sovjet-Unie in elkaar stortte, maar hij werkt er hard aan om dit onder de naam van Rusland te herbouwen. „Hij werkt vanuit de gedachte dat Rusland moet bestaan als centrum in een netwerk van satellietstaten”, zegt Lilia Sjetsova van het Carnegiecentrum in Moskou. Het gaat dus om de bouw van een nieuw Russisch Rijk. Het verlies van Oekraïne als oorsprong van dit rijk (zie kader) zou dit plan doorkruisen.

Poetin zal de Europese Unie of de NAVO nooit zijn vijand noemen. Maar hij werkt de aansluiting van buurlanden bij deze organisaties zo hard tegen, dat hij onmogelijk een vriend genoemd kan worden. „Het Oekraïense lidmaatschap bij de EU zou het falen van Poetin bewijzen”, meent Jakimenko.

Een wereldrijk wil graag groot zijn. Veel Russen herinneren zich nog hoe erg het is om klein te zijn. Toen het land in de jaren negentig, onder president Jeltsin, door een dreiging van een staatsbankroet op de knieën werd gedwongen, was dit een ongekende vernedering. Poetin werd de man die na 2000 het zelfvertrouwen van de Rus herstelde.

Veel westerse waarnemers zeggen dan dat Poetin gewoon dom geluk heeft gehad omdat hij kon meeliften op de hoge olie- en gasprijzen. Elke maand zijn er analisten die berekenen dat de economische voorspoed van Rusland spoedig zal omslaan. Maar de gewone Rus leest dat niet en is trots op Vladimir.

Poetin wil dus een groot Rusland. In 2011 nam hij een idee over voor de oprichting van een Euro-Aziatische Unie (EAU). Dit moest de Russische Federatie door een douane-unie in het oosten verbinden aan landen als Kazachstan en Kirgizië, en in het westen aan Wit-Rusland.

Natuurlijk moest ook Oekraïne meedoen, maar dat besloot eerst zaken te doen met de Europese Unie. Dat haalde een lelijke streep door de rekening, want zonder Oekraïne zou de EAU waarschijnlijk nooit een echt succes worden. De economie van Wit-Rusland en die van Tadzjikistan voegen immers veel minder toe dan die van Oekraïne. Bovendien is Oekraïne van symbolisch belang.

Overleven

Tegen deze achtergrond heeft Poetin de machtswisseling in Kiev twee weken geleden knarsetandend aangezien. Maar er is nog een heel ander, veel urgenter motief waarom hij er behoefte aan heeft om zand te strooien in de nieuwe motor van Oekraïne: hij wil zelf ook overleven.

Kritische burgers in Rusland kunnen alles verstaan wat op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev wordt gesproken. Zij zien dat het mogelijk is met langdurige protesten een heerser te verdrijven. Op hun beurt kan dat hen betoveren.

In het verdrijven van een democratisch gekozen president zit voor Poetin een extra frustratie. Is het niet het Westen dat er telkens op hamert dat verkiezingen de positie van een leider legitimeren? Dat de Europese Unie de demonstranten in het centrum van Kiev steunde, ziet hij als bederf van de spelregels.

Eind 2011 werd toenmalig premier Poetin voor het eerst zelf geconfronteerd met grootschalige protesten tegen zijn autoritaire bewind en de wisseltruc met president Medvedev. Dat hield zijn herverkiezing niet tegen, maar in Moskou raakte hij in elk geval de meerderheid van stemmen kwijt. President Poetin weet daarmee dat hij niet onkwetsbaar is. Jakimenko: „Hij realiseert zich dat de vlucht van Janoekovitsj een gevaarlijk voorbeeld is. Hij wil voorkomen dat mensen het gaan nadoen.”

Instabiliteit

De vraag is wel waarom Poetin niet eind 2004 al is binnengevallen in Oekraïne. Na de Oranjerevolutie leek het er immers ook op dat het land zich naar het Westen zou keren.

Jakimenko weet het antwoord niet, maar durft wel te gissen. „Pas in 2008 heeft Poetin het instrument van interventie getest, in Georgië. Sindsdien weet hij dat het werkt. De NAVO en de EU doen er niets tegen.”

Dat hij het nu opnieuw doet, bewijst voor de Oekraïense deskundige dat de president de smaak te pakken heeft. „Als het Westen niets doet, zal hij dit vaker gaan doen. En beslist niet alleen in oude Sovjetlanden.”

Poetin zegt zelf dat hij alleen een soort burenhulp verleent aan Russische Oekraïners zolang er in Kiev „instabiliteit” bestaat. Die verdediging werkt bij Jakimenko echter op de lachspieren. „Wie heeft ooit eerder gezien dat instabiliteit reden is voor een invasie? Er zijn heel veel instabiele regeringen in de wereld, zelfs in EU-lidstaten. Ik hoor nooit van interventies.”

Bovendien bestrijdt de Oekraïense politicoloog dat het bestuur in Kiev niet stabiel is. Er is een parlement, een grondwet en iemand die na de vlucht van de president diens taken waarneemt. „Alles is onder controle.”

Volgens Sjevtsova komt de hele operatie neer op een eenvoudig signaal aan het Westen. „Oekraïne is al sinds de Oranjerevolutie Poetins persoonlijke project. Zijn moment is nu gekomen. De boodschap is: Bemoei je niet met ons – dit is ons speelveld.”

Poetins argument dat hij handelt uit bescherming voor zijn Russischsprekende broeders in het bedreigde buurland, neemt niemand serieus. Voor deze dreiging zijn immers geen bewijzen. Jakimenko: „Als Groot-Brittannië alle mensen moet beschermen die Engels spreken, hebben ze nog wel even werk. Ik ben zelf Russisch en woon in Kiev, maar ik me voel me niet onbeschermd. De suggestie dat hier een staatsgreep van nationalistische radicalen is geweest, behoort tot de informatieoorlog uit Moskou.”

Machtspoliticus

Poetin is een „kille machtspoliticus”, zei oud-NAVO-topman Jaap de Hoop Scheffer begin deze week op televisie. „Van het soort waar wij in Europa niet van houden”, voegde hij er direct aan toe.

Als NAVO-baas ontmoette hij Poetin een keer of tien. De samenwerking met Moskou was in zijn tijd nooit gemakkelijk, omdat Rusland zich ergerde aan de NAVO-toetreding van een hele reeks Oost-Europese landen. Toch ondersteunde Moskou de NAVO ook bij bijvoorbeeld de operatie in Afghanistan.

In 2008 vierde De Hoop Scheffer zijn 60e verjaardag op een NAVO-top in de Roemeense hoofdstad Boekarest. Voorafgaand aan die bijeenkomst bezocht de Amerikaanse president George W. Bush Georgië en Oekraïne en pleitte er openlijk voor om deze landen het kandidaat-lidmaatschap van de NAVO te geven.

Bush had voldoende signalen dat de andere landen de tijd daar nog niet rijp voor achtten, maar toch was hij pas tijdens de vergadering met zijn collega’s van dit idee af te brengen. Sindsdien is de terugval in beide landen zo groot geweest dat deze roep de komende tien jaar wellicht niet meer zal klinken. Poetin kan dus voorlopig tevreden zijn.

Eigenlijk is het heel eenvoudig, zegt de Russische commentator Alexander Golts. „Je moet Poetin zien als een negentiende-eeuwse realist. Iemand die ook onder de grote jongens nog graag de sterkste is. Hij moest wel een soort wraak nemen in Oekraïne. Hij laat het Westen zien dat hij sterk is. En trouwens ook aan de Russische bevolking. Zijn gezag zal hierdoor stijgen.”

De Krim is voor zo’n wraakoefening een dankbaar gebied. Omdat de regio tot 1954 bij Rusland hoorde, valt er een verhaal bij te maken. Verder is het makkelijk te veroveren, zegt Golts, die columns schrijft over de Russische politiek in The Moscow Times en de Washington Post. „Het gebied is makkelijk te bezetten. Vanuit het schiereiland zijn er maar twee snelwegen en één spoorlijn naar het vasteland van Oekraïne. Bovendien is er in Sebastopol altijd een Russische militaire aanwezigheid. Andere oostelijke regio’s van Oekraïne zullen niet zo makkelijk te bezetten zijn. Daarom verwacht ik niet dat Poetin verder zal gaan dan de Krim.”

Jakimenko denkt dat Poetin had gehoopt op meer steun vanuit andere oostelijke provincies. Die is echter uitgebleven. Het lijkt er zelfs sterk op dat voor de demonstraties in de grote stad Donetsk jongelui uit Rusland zijn ingevlogen. „Hij had waarschijnlijk gerekend op een uitnodiging van de bevolking om door te stoten. Maar die kwam niet. Logisch, want ook de Russische mensen daar zijn qua waarden en cultuur veel meer Europees ingesteld. Die willen niet vanuit Moskou worden bestuurd.”

Toekomst

De toekomst van de Krim blijft voorlopig duister. Het regionale parlement wil zich aansluiten bij de Russische Federatie. Golts noemt dat de „slechtste optie.”

Een andere mogelijkheid is dat de Krim als zelfstandig land verdergaat. „Net als Abchazië en Zuid-Ossetië zal dat dan onder het beschermheerschap van Rusland vallen. Internationaal volledig geïsoleerd.”

Volgens Jakimenko zal een Russische aansluiting van de Krim niet bij alle inwoners in goede aarde vallen. „De Krim-Tataren hebben slechte herinneringen aan de Russen.”

Een derde optie is dat de regio deel van Oekraïne blijft, maar dan met meer autonomie. Golts: „Maar dan volgt er eerst een lang en pijnlijk debat over de mate van zelfstandigheid.”

De columnist acht ook niet uitgesloten dat na de verkiezingen in mei in Oekraïne alles weer normaal wordt en de Russische militairen terugkeren naar de kazerne. „Dat hangt dan af van twee harde voorwaarden. Ten eerste dat die verkiezingen door vriend en vijand als eerlijk worden ervaren. En ten tweede dat de autoriteiten op de Krim meewerken aan deze verkiezingen. Die worden immers georganiseerd vanuit Kiev, waarvan men het gezag nauwelijks nog erkent.”


Oekraïne is het heilige land

Voor Poetin en zijn volk is Oekraïne het heilige land. Wat Jeruzalem is voor de gelovige jood, is Kiev voor de romantische Rus.

In de Oekraïense hoofdstad stond de wieg van het Russische rijk. In 988 besloot de eerste Russische vorst Vladimir van Kiev (of: Vladimir de Heilige of zelfs de Apostelgelijke) tot het christendom over te gaan en zich hier te laten dopen. Na zijn inwijding in het geloof werd het hele volk christelijk. De trouw aan het Russisch-Orthodoxe Kerk is sindsdien gebleven.

In de overlevering wordt gezegd dat Vladimir ook heeft getwijfeld of hij misschien moslim zou worden. Maar omdat de islam het drinken van alcohol verbiedt, heeft hij dat niet gedaan. „Drinken is de vreugde van alle Russen”, moet hij hebben gezegd. Hoe dan ook, historisch staat vast dat hij zich heeft ingezet voor de verbreiding van het christelijk geloof en de bestrijding van het heidendom. Ook heeft hij rond die tijd het cyrillisch alfabet ingevoerd, waarin onder meer in het Russisch en het Oekraïens nog steeds wordt geschreven.

Het Kievse Rijk was niet zo groot als het huidige Rusland en lag veel meer naar het Westen. Maar het is wel de middeleeuwse oorsprong ervan. En daarom van grote symbolische waarde.

In de Slavische geest is alles wat duizend jaar geleden plaatsvond, nog net zo belangrijk alsof het gisteren gebeurde. De toewending van Oekraïne naar West-Europa grenst daarom aan verraad. Voor veel Russen is president Poetin geen agressor in de stijl van Adolf Hitler, maar de redder van de Russische eer.

RD.nl in uw mailbox?

Ontvang onze wekelijkse nieuwsbrief om op de hoogte te blijven.

Hebt u een taalfout gezien? Mail naar redactie@rd.nl

Home

Krant

Media

Puzzels

Meer