„Zijn muziek is onvoorspelbaar en contrastrijk. Hij zet je vaak op het verkeerde been.” Pieter-Jan Belder en Ton Koopman breken een lans voor de 300 jaar geleden geboren Carl Philipp Emanuel Bach. In zijn tijd was deze Bachzoon de gevierde man. Vandaag is dat „helaas” anders.

Bach doet altijd een appel op de speler en de luisteraar. Zijn werken zijn ongeschikt om als muzikaal behang te dienen, oordeelt Belder. Koopman: „Hij was een vernieuwer. Hoe ouder hij wordt, des te meer zijn muziek ”Sturm und Drang” en vrijheid ademt.”

Bach werd in 1714 in het Duitse Weimar geboren als zoon van de grote Johann Sebastian Bach en overleed in 1788 in Hamburg. Hij kreeg muziekles van zijn vader, studeerde rechten, werkte bijna dertig jaar in Berlijn als componist en klavecinist aan het hof van Frederik de Grote. Bach volgde in 1767 Telemann op, die verantwoordelijk was verantwoordelijk voor de kerkmuziek in de vijf hoofdkerken van Hamburg.

Met zijn klaviermethode ”Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen” oefende hij grote invloed uit, ook op latere generaties. Hij was in zijn tijd een beroemd man. Wie over Bach sprak, doelde op Carl Philipp Emanuel en niet op zijn vader.

De dirigenten en klavecinisten Pieter-Jan Belder (zie ”Carl Philipp Emanuel Bach Edition”) en Ton Koopman zetten regelmatig muziek van deze Bachzoon op de lessenaar. Zo nam Ton Koopman voor zijn eigen label, Antoine Marchand, onlangs Bachs zes orgelsonates op. Hij koos het instrument waarvoor ze geschreven zijn, het Migendorgel in Berlijn-Karishorst. Zijn vrouw, Tini Mathot, zette zich onlangs achter een historische fortepiano om rondo’s en fantasieën vast te leggen.

Wat vraagt Bachs muziek van een speler?

Belder: „Bach was een vertegenwoordiger van de zogeheten Empfindsamkeit, de gevoelige stijl. Hij zocht voortdurend naar de beste manier om emoties in muziek te verklanken. Zijn werken zitten vol details en abrupte wendingen. De kans bestaat dat je daarin verdrinkt. De uitdaging is om ze te begrijpen, goed uit te voeren én tegelijkertijd oog te houden voor de muzikale lijnen.”

Koopman: „Werk van Johann Sebastian Bach en Mozart klinkt zelfs goed op een draaiorgel. Bij Carl Philipp Emanuel is dat niet het geval. Hij schreef emotionele en experimentele muziek. Je moet daar in duiken en vervolgens de vrijheid nemen om contrasten aan te brengen. Er blijft anders niets van deze muziek over.”

Bij Frederik de Grote was Bach niet zo gelukkig.

Belder: „Nee, die twee hadden een moeizame relatie. De fluitspelende vorst hield meer van lichte niemendalletjes dan van Bachs revolutionaire stijl.”

Koopman: „Bachs collega Quantz, die meer in Frederiks lijn componeerde, kreeg een veel hoger salaris.”

Bestaan er verschillen tussen de Berlijnse en de Hamburgse werken?

Belder: „De Berlijnse werken zijn in dynamisch opzicht minder uitgesproken en minder persoonlijk. Toen Bach eenmaal in Hamburg werkte, zei hij blij te zijn dat hij zich niet meer hoefde in te houden.”

Koopman: „De bezetting van veel Berlijnse muziek is kleiner. De vorst speelde fluit en Bach begeleidde hem aan het klavecimbel. Daarnaast ontstonden klavecimbelconcerten met een kleine strijkersbezetting. Veel Hamburgse muziek is grootser opgezet.”

Carl Philipp Emanuel staat te boek als succesvolste Bachzoon.

Belder: „Hij wist met zijn originele muziek het grote publiek aan zich te binden. Bach stond met veel mensen in contact en bewoog zich in intellectuele kringen. Ook om zijn muziek te slijten. Zo kon het publiek intekenen op de ”sonaten für Kenner und Liebhaber”. Wanneer er genoeg inschrijvingen binnen waren, gaf Bach weer een bundel uit.”

Koopman: „Bach legde in Hambrug een ongelofelijke energie aan de dag. Hij componeerde, wist sponsoren aan zich te binden, bracht zijn eigen muziek op de markt en organiseerde talloze concerten. In elk geval was hij in zakelijk opzicht de succesvolste Bachzoon. Hij zat goed in de slappe was, omdat hij met een rijke weduwe was getrouwd. Zo bezat hij een enorme verzameling portretten van componisten.”

Wat vond vader Bach van zoonlief?

Belder: „Vader Bach beschouwde Wilhelm Friedemann als zijn meest getalenteerde zoon en oordeelde niet zo positief over Carl Philipp Emanuels werk. Hij typeerde diens muziek als ”Berliner Blau”. Anders gezegd, kunstmatige muziek, want hij refereerde aan de enige synthetische kleurstof die er in zijn tijd was.”

Koopman: „Op zijn beurt zorgde Carl Philipp goed voor de muziekbibliotheek van de familie Bach én spande hij zich enorm in om de werken van zijn vader breed onder de aandacht te brengen.”

Waardoor raakte Bach verliefd op het klavichord?

Belder: „Dit instrument met zijn intieme klank moet bevochten worden. Bij een klavecimbel druk je een toets in en ontstaat er een toon. Bij het klavichord moet een speler die klank zelf maken, inclusief de dynamiek en het vibrato. Bach kon zichzelf het beste kwijt op het klavichord én de fortepiano. Het klavecimbel schoot tekort om zijn stijl het volle pond te geven.”

Koopman: „Er zijn ooggetuigenverslagen van Bachs improvisaties op een klavichord. Tijdens zijn spel raakte hij zelf zo geëmotioneerd dat de tranen over zijn wangen biggelden.”

Wat weten we van hem als mens?

Belder: „Tijdgenoten waren vol lof over hem, maar het tegendeel schrijf je niet zo snel op. Ik denk dat hij iets gemoedelijker was dan zijn vader.”

Koopman: „Bach was tijdens zijn leven al een legende. Tijdgenoten wilden hem spreken en Bach gaf antwoord op hun vragen. Ik denk dat hij een aardige man was.”

Hoe duidt u zijn geestelijke werken?

Koopman: „De kerkmuziek neemt een belangrijke plek in zijn oeuvre in. Bach componeerde in Hamburg zowel grote werken, als psalmen en gezangen om thuis te zingen. Bach was een christen die zijn Bijbel goed kende. In zijn oratorium ”Die Israeliten in der Wüste” hoor je hoe zwaar de Israëlieten het in de woestijn hebben en laat Bach de luisteraar ervaren welk geluk ze kennen als het goed gaat.”

Bevat Bachs muziek zwakke plekken?

Belder: „Daar heb ik hem nooit op kunnen betrappen. Zijn muziek is van hoge kwaliteit.” Koopman: „Het enige is dat hij zichzelf soms herhaalt. Maar kun je dat iemand met zo’n enorm oeuvre kwalijk nemen? Ook bij Mozart herken je elementen uit eerdere werken.”

Welke betekenis heeft Bach gehad?

Belder: „Beethoven, Haydn en Mozart zagen hem als hun grote voorbeeld. Ze zijn schatplichtig aan hem, want hun stijl is mede aan Bach te danken. Hij is de spilfiguur tussen de barok en de romantiek.” Koopman: „Met zijn Sturm und Drang vormt Bach de onmisbare schakel in de overgang naar de Weense Klassieken.”

Krijgt Bach tegenwoordig de aandacht die hij verdient?

Belder: „Nee, hij is helaas onbekend bij het grote publiek. Onder andere omdat de nadruk sterk op de muziek van zijn vader ligt en de gedachte leeft dat Johann Sebastians zoons in muzikaal opzicht niet zo veel voorstellen.”

Koopman: „Kortgeleden voerde ik met het Residentieorkest een concert voor twee klavecimbels en twee symfonieën uit. Het bleek, zoals vaak, dat veel orkestmusici nog nooit iets van Carl Philipp Emanuel Bach hadden gespeeld. Ze reageerden verrast en beten zich enthousiast in deze technisch lastige, brutale en creatieve muziek.”

Carl Philipp Emanuel Bach Edition

Het bruist en wervelt in het Allegro di molto van de symfonie in D Wq183, de eerste track van de ”Carl Philipp Emanuel Bach Edition” van Brilliant Classics. Deze aftrap maakt in één klap duidelijk waarom de naam van Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) verbonden is met Empfindsamkeit en Sturm und Drang. Gelukkig biedt de Bachzoon in het Largo van zijn Hamburgse symfonie de gelegenheid om even op adem te komen.

De 30-cd-box van Brilliant Classics biedt een dwarsdoorsnee van Bachs oeuvre met symfonieën (3 cd’s), concerten voor hobo, fluit, orgel, cello en klavecimbel (6 cd’s), kamermuziek (6 cd’s), klavier­muziek (9 cd’s) en geestelijke werken (6 cd’s). De opnamen beslaan de periode 1985-2013, iets meer dan de helft ervan dateert van 2011 of later.

Tijdens het luisteren gaat de pet af voor Carl Philipp Emanuel, een man met een eigen fantasierijke stijl. Zijn experimenten resulteerden in pagina’s vol wisselende emoties, grillige wendingen en grote contrasten. In zijn Berlijnse periode nog enigszins ingedamd, maar in zijn Hamburgse tot volledige ontplooiing komend. Overigens ontbreken rustieke en uitgesponnen passages niet.

De uitvoerenden weten goed raad met deze Bach. Zo geeft Pieter-Jan Belder, met 8 cd’s vol klaviersonates vertegenwoordigd, hartstocht het volle pond. Musica Ad Rhenum met fluitist Jed Wentz houdt de aandacht gevangen met een doorleefde aanpak van de fluitsonates. De oude opnamen uit de jaren tachtig van kerkmuziek door de Rheinische Kantorei en Das Kleine Konzert onder leiding van Herman Max blijken het beluisteren nog meer dan waard. Genieten is het ook met hoboïste Anna Starr en met Paolo Pandolfo op viola da gamba. Kortom, deze Bach(box) verdient geen stoflaag.

Carl Philipp Emanuel Bach Edition; Brilliant Classics (94640); 30-cd-box; € 65,-.