Iemand die dagelijks onderzoek doet naar integriteit, is prof. dr. Leo Huberts, hoogleraar bestuurskunde van de onderzoeksgroep kwaliteit van besturen aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij was (mede)auteur van een zestal boeken over deze kwestie en werkte mee aan talloze artikelen die het onderwerp uitbenen.

Hoe staat het met de integriteit van politici in Nederland?

„Elk geval van integriteitsschending is er één te veel. Onder integriteitsschending versta ik gedrag dat afwijkt van de geldende morele waarden en normen. Het gaat bij moraal om goed en kwaad, om gedeelde normen en waarden. Er bestaan vele typen schendingen en die variëren ook in ernst.

Soms is er ook overdreven en onterecht aandacht voor integriteit. Ik noem dat integritisme. Niet elke fout is een integriteitsschending. Bovendien is er een groot grijs gebied. Is mijn integriteit in het geding als ik als wethouder sport het elftal van mijn voetballende kinderen coach? Ik zou als wethouder geen bestuurslid van een voetbalclub kunnen zijn. Maar geldt dat ook voor mijn partner of familielid? Openheid erover is van groot belang.”

Hoe vaak gaat het mis?

„Dat is lastig te zeggen. We weten dat er op het niveau van de gemeenten jaarlijks 300 onderzoeken plaatsvinden naar corruptie en fraude. Dan gaat het ook over ambtenaren. In twee derde van het aantal gevallen blijkt er daadwerkelijk iets mis te zijn. Dat is aanzienlijk. Voor provincies en Rijk heb ik geen cijfers. Die zijn ook moeilijk te achterhalen want er is geen overkoepelende instantie die zich hiermee bezighoudt”

Hoe ontwikkelt de integriteit van politici zich de laatste decennia? Gaat het vooruit of achteruit?

„Daar durf ik niets over te zeggen. Feit is wel dat er nu meer zaken in de publiciteit komen dan vroeger. Dat zou kunnen duiden op toename, maar het kan ook zijn dat mensen meer kwesties melden. We zijn in ieder geval gevoeliger voor dit thema dan vroeger. Terecht wat mij betreft.”

Hoe doet Nederland het internationaal gezien?

„Onze reputatie is niet slecht. We staan in de top tien van meest betrouwbare landen volgens de corruptieperceptie-index, samen met Scandinavische landen en Singapore. Nederland is geen bananenrepubliek. Toch gaat het te vaak mis in ons land. Daarom is het goed dat er aandacht blijft voor het onderwerp.”

Waarom vragen wij van onze politici onkreukbaarheid?

„Politici hebben als taak de samenleving in te richten. Burgers moeten ervan op aan kunnen dat ze daarbij het algemeen belang voor ogen hebben en niet hun privébelang of andere oneigenlijke belangen. Ook moeten ze de schijn van belangenverstrengeling vermijden. Als je vriend een bekend projectontwikkelaar is, moet je je niet inlaten met besluitvorming waarbij die vriend grote belangen heeft.

Ten tweede hebben politici een voorbeeldfunctie. In zijn algemeenheid vind ik dat we weg moeten blijven uit het privéleven van bestuurders en volksvertegenwoordigers. Maar als activiteiten in het privéleven de geloofwaardigheid schaden, is er een probleem. Leer en leven moet wel met elkaar in overeenstemming zijn. Als een politicus in de Tweede Kamer pal staat voor de ouderen en hun pensioenvoorzieningen en zelf als ondernemer heeft gesjoemeld met de pensioenpremies van zijn werknemers, dan heeft hij een serieus probleem.

Een beetje integer kan niet, zei oud-minister Dales van Binnenlandse Zaken. Bent u het eens met deze stelling?

„Net als in de theologie heb je in de integriteitsdiscussie rekkelijken en preciezen. Persoonlijk vind ik de stelling van Dales te stellig omdat ze bijdraagt aan het verabsoluteren van integriteit. Er is verschil in de mate van schending van integriteit. Als een politicus steekpenningen accepteert om iets te doen of na te laten, is de ernst duidelijk. Geldende morele waarden en normen verzetten zich daar klip-en-klaar tegen. Maar bij belangenvermenging en bijvoorbeeld bij omgangsvormen ligt dat ingewikkelder. Zo duidelijk is dat niet altijd. En bovendien meen ik dat de stelling bijdraagt aan integritisme, het onterecht generaliseren. Eén keer een fout, is niet altijd en overal fout.”

Waarom zijn het vaker rechtse dan linkse politici die zich verrijken?

„Ik deel niet de vooronderstelling dat rechtse politici gevoeliger zijn voor frauduleus handelen dan linkse. Het komt namelijk in alle partijen voor. VVD’ers hebben wel meer bindingen met mensen in het bedrijfsleven, onder wie aannemers en projectontwikkelaars. Daar spelen soms grote belangen. De praktijk leert dat als mensen aan meer verleidingen blootstaan, ze er ook vaker voor vallen. Afstand houden en openheid betrachten, kan veel kwaad voorkomen.”

Waarom gaat het boven de grote rivieren beter dan eronder?

„Ook die stelling wil ik niet zonder meer onderschrijven. De regel dat algemeen belang voor privébelang gaat, wordt in heel Nederland breed onderschreven. De problemen ontstaan als politiek en samenleving dicht op elkaars huid zitten. De ons-kent-onsmentaliteit zal in het zuiden misschien vaker voorkomen dan in het noorden. Maar boven de grote rivieren gaat het soms ook goed mis.

Het is ook een kwestie van perceptie. De commissie-Sorgdrager heeft geconcludeerd dat VVD-wethouder Van Rey zich mogelijk schuldig heeft gemaakt aan belangenverstrengeling door nauw samen te werken met een vriend die projectontwikkelaar is. Van Rey daarentegen is zich van geen kwaad bewust en meent dat hij juist het algemeen belang diende. En veel partijgenoten en inwoners van Roermond zijn het daar kennelijk mee eens.

De beleving van integriteit verschilt ook per land en per tijd. Wíj keuren het af als politici voor banen zorgen voor hun familie. Elders in de wereld is het heel gebruikelijk dat je dat wel doet, want dat hoort bij je morele zorgplicht voor je familie.”

Springen christenen er in gunstige zin uit?

„Corruptie en andere schendingen komen ook onder christenen voor. Talloze CDA’ers gingen de fout in. Bij christenen wordt ook extra gelet op de omgang met seksualiteit en huwelijk. Als een politicus van de SGP of de ChristenUnie op de Amsterdamse wallen wordt gezien met een dame van lichte zeden, zal dat eerder tot aftreden leiden dan bij iemand van een niet-christelijke partij. Een vertegenwoordiger van de kleine protestantse partijen wil een bepaalde huwelijksmoraal hooghouden. Als hij er dan zelf niet naar leeft, is zijn geloofwaardigheid weg.”

Wat te doen om misstanden te voorkomen?

„Aandacht blijven vragen voor het thema in politiek en media. Ook is er leiderschap nodig van politici die duidelijk maken wat wel en niet kan.

Verder moet elke politicus zich afvragen wanneer in zijn persoonlijke situatie oneigenlijke belangen in het geding komen. Laat hij of zij zich ook afvragen of hetgeen hij doet, te verantwoorden is naar de buitenwereld. Om de schijn te vermijden, moet je bepaalde dingen soms nalaten.

Ik mis voor de landelijke politici een gedragscode. Gemeenten en provincies hebben die wel. De Raad van Europa tikte onlangs de Tweede en de Eerste Kamer hierover op de vingers. Ook meer openheid over de financiering van politieke partijen zou niet misstaan.

Als laatste zou ik graag een meer doordachte organisatie voor het integriteitsbeleid op landelijk niveau zien. Er is wel wat, er wordt van alles voorgesteld, maar ondoordacht en onsamenhangend. Wie kan wat waar melden, wie onderzoekt dat dan en wie zorgt voor consequenties?”

Hoe beoordeelt u de kwestie-Krol?

„Dat is een serieuze zaak. Dat is in de dagen na de eerste publicatie via Publeaks wel gebleken. Het is logisch dat Krol aftrad, want zijn geloofwaardigheid was in het geding.”

Typen integriteitsschendigen

1. Corruptie.

2. Fraude of diefstal.

3. Dubieuze giften of beloften.

4. Onverenigbare functies, activiteiten.

5. Misbruik van bevoegdheden (en status).

6. Misbruik van (de toegang tot) informatie.

7. Omgangsvormen en bejegening.

8. Wanprestatie en verspilling.

9. Wangedrag in vrije tijd.

Bron: oratie prof. dr. L. W. J. C. Huberts (2005)

Bloemlezing uit incidentenlijst

Een greep uit de lijst van politici die in het nieuws kwamen omdat hun integriteit in het geding was:

1959: De 61-jarige minister Van den Bergh van Defensie (VVD) neemt ontslag omdat hij een relatie heeft met een 36-jarige getrouwde vrouw.

1966: Minister Smallenbroek van Binnenlandse Zaken (ARP) treedt af omdat hij onder invloed van drank reed en daarbij een verkeersongeval veroorzaakte.

1993: Staatssecretaris In ’t Veld van Onderwijs (PvdA) komt in opspraak omdat hij tijdens zijn hoogleraarschap ten onrechte bijkluste. Hij geeft zijn ambt direct op.

1999: Minister Peper van Binnenlandse Zaken (PvdA) trekt zich terug omdat hij opspraak was vanwege declaratiegedrag tijdens zijn burgemeesterschap in Rotterdam.

2002: Staatssecretaris Bijlhout van Emancipatie (LPF) stapt enkele uren na haar aantreden op omdat ze haar betrokkenheid bij milities van het bewind-Bouterse verzweeg.

2005: Oud-premier Lubbers (CDA) geeft zijn positie als VN-commissaris voor de vluchtelingen op wegens beschuldiging van ongewenste intimiteiten.

2008: GroenLinks-Kamerlid Duyvendak houdt de eer aan zichzelf nadat bekend werd dat hij was betrokken bij inbraken en bedreigingen.

2009: De Noord-Hollandse gedeputeerde Hooijmaijers (VVD) ruimt het veld. Hij wordt verdacht van omkoping, valsheid in geschrifte en witwassen.

2009: VVD-Kamerlid Boekestijn moet zijn functie neerleggen omdat hij uit een vertrouwelijk gesprek met toenmalig koningin Beatrix klapte.

2010: De positie van burgemeesters Leers (CDA) van Maastricht is onhoudbaar omdat hij zijn invloed had aangewend voor de aankoop van een privévakantiewoning in Bulgarije.

2010: Staatssecretaris De Vries van Defensie (CDA) verlaat zijn post vanwege een buitenechtelijke relatie met een ondergeschikte.

2010: PVV-Kamerlid Lucassen komt in opspraak omdat hij zijn buurt terroriseerde (brievenbusplasser) en in een vorige functie binnen de krijgsmacht ontucht pleegde met een ondergeschikte. In 2012 mag hij niet meer op de kandidatenlijst.

2011: Van Rey (VVD) treedt af als Eerste Kamerlid en wethouder in Roermond omdat er vermoedens bestaan over belangenverstrengeling met een bevriend projectontwikkelaar.

2011: GroenLinks-Kamerlid Peters komt in opspraak omdat ze als diplomaat haar partner zou hebben bevoordeeld met subsidies. Een jaar later besluit ze zich niet herkiesbaar te stellen.

2011: D66-Kamerlid Berndsen besluit 20.000 euro terug te betalen omdat ze in haar vorige functie als korpschef in Friesland te hoge vergoedingen had ontvangen.

2012: ChristenUniewethouder Kok uit Oldebroek stapt op omdat hij op zijn werk naar internetporno keek.

2012: Staatssecretaris Verdaas van Economische Zaken (PvdA) besluit af te treden na gedoe over zijn woonplaats in de tijd dat hij gedeputeerde in Gelderland was.

2013: SGP-fractievoorzitter Schotanus in Barneveld stapt op vanwege een buitenechtelijke relatie.

2013: 50PLUS-fractievoorzitter Krol vertrekt met onmiddellijke ingang omdat hij sjoemelde met pensioenpremies van zijn vroegere werknemers.

2013: Het Utrechtse raadslid Van der Roest stapt op nadat is uitgekomen dat hij 40.000 euro stal van de Utrechtse daklozenkrant.