De Valdai International Discussion Club is opgericht in 2004. De club dankt zijn naam aan de plaats waar de eerste conferentie werd gehouden. Het doel van de club is het bevorderen en ontwikkelen van de dialoog tussen Russische en buitenlandse wetenschappers, politici en journalisten en het op wetenschappelijke wijze analyseren van de politieke, economische en sociale processen in Rusland en in de wereld. Meer dan 600 vertegenwoordigers van de internationale wetenschap uit 47 landen namen deel aan de bijeenkomsten.

In september vindt in Rusland de tiende top plaats. De conferentie is gewijd aan ”De identiteit van Rusland” in een veranderende wereld.

Identiteit

Identiteit is een complex en onduidelijk begrip. Eén ding is duidelijk. Zonder een analyse van identiteit kunnen wij geen antwoord geven op belangrijke vragen als: Wie zijn de Russische burgers in de 21e eeuw? Wat verenigt hen en beweegt hen in één richting? Hebben zij een gemeenschappelijke toekomst? Laten we nu eens een koers uitzetten voor deze discussies. Ten eerste verandert identiteit voortdurend binnen de kaders van het proces van sociale veranderingen. Ten tweede dragen wij vandaag een ”tas met identiteiten”. Een en dezelfde persoon in, laten we zeggen, Tatarstan wordt geassocieerd met een inwoner van Kazan, aangekomen in Moskou is hij een Tartaar, in Berlijn is hij een Rus en in Afrika is hij een blanke. Ten derde: identiteit verslapt tijdens perioden van vrede en wordt versterkt (of valt uiteen) gedurende perioden van crises, conflicten en oorlogen. De onafhankelijkheidsoorlog vormde de Amerikaanse identiteit, de Tweede Wereldoorlog versterkte de Sovjetidentiteit, de oorlogen in Tsjetsjenië en Ossetië gaven sterke impulsen aan de discussie over de huidige Russische identiteit.

De huidige Russische identiteit bestaat uit de volgende dimensies: de nationale identiteit, de territoriale identiteit, de religieuze identiteit en de ideologische of politieke identiteit.

Nationale identiteit

Tijdens de Sovjetperiode kwam er een internationale Sovjetidentiteit. Hoewel de Russische Republiek ook bestond binnen de Sovjet-Unie, was het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een van de belangrijkste redenen van de opleving van het nationale zelfbewustzijn van de Russen.

De neo-Sovjetbenadering beschouwt het huidige Rusland als een Sovjet-Unie zonder ideologie. Ze eist het herinvoeren van de Sovjet-Unie. De Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF) vertegenwoordigt deze beschouwing op politiek toneel.

In een andere benadering wordt Rusland gezien als een multinationale staat en als een rechtsopvolger van het Russische rijk en de Sovjet-Unie. Het eigen territorium, inclusief de niet-Russische regio’s, wordt als heilig en ondeelbaar gezien. Rusland heeft prioriteitsbelangen en zelfs een missie binnen het gebied van de voormalige Sovjet-Unie. Die benadering verdeelt het merendeel van de Russische burgers en wordt verkondigd door president Poetin en de partij Verenigd Rusland.

De derde benadering betoogt dat Rusland een staat is van de Russen en dat het keizerlijke en het Sovjetverleden slechts tragische bladzijden in de geschiedenis zijn. In plaats hiervan is het verenigen van Russisch grondgebied wenselijk. Denk aan de Krim en Noord-Kazachstan.

Territoriale identiteit

Het territoriale aspect van de Russische identiteit in de loop van de laatste vijf eeuwen is een van de belangrijkste. Het gebied van het Russische imperium en vervolgens van de Sovjet-Unie breidde zich onafgebroken uit. Zo ontstond de grootste staat ter wereld. Deze bijzonderheid is sinds lang onze trots. Verlies van territorium wordt als zeer pijnlijk ervaren.

De oorlog in Tsjetsjenië demonstreerde de bereidheid van Rusland om die waarde te verdedigen, zonder rekening te houden met de slachtoffers. Het herstellen van de Russische controle over deze republiek was de basis van ongekende volkssteun voor Poetin.

Religieuze identiteit

Het derde aspect van de Russische identiteit is religieus. Vandaag noemt 80 procent van de Russische burgers zich Russisch-orthodox, heeft de Russisch-Orthodoxe Kerk bijna de status van staatskerk gekregen en oefent zij grote invloed uit op voor haar belangrijke gebieden van de overheidspolitiek.

Desondanks heeft het prestige van de kerk in de maatschappij in de loop van twee jaar een deuk opgelopen. Allereerst is het taboe op het bekritiseren van de Russisch-Orthodoxe Kerk, dat in de loop van meer dan twee eeuwen bestond, verdwenen. Het liberale deel van de gemeenschap is overgegaan tot openlijke oppositie. Tegen die achtergrond verschijnt zelfs het –na de ramp van het communisme vergeten– atheïsme langzaam weer op het toneel. Veel gevaarlijker voor de Russisch-Orthodoxe Kerk is de bekeringsactiviteit van niet-orthodoxe christelijke stromingen, vooral de protestantse, maar ook de verspreiding van de islam. Het allerbelangrijkst is de kracht van het geloof van de bekeerde protestanten en moslims, die de kracht van het geloof van de parochianen van de Russisch-Orthodoxe Kerk overstijgt.

In vergelijking met deze krachten draagt de terugkeer van het postcommunistische Rusland tot de orthodoxie een volstrekt oppervlakkig en ritueel karakter en heeft een reële verkerkelijking van de natie niet plaatsgevonden.

Een nog gevaarlijkere uitdaging van het orthodoxe bestanddeel van de Russische identiteit is haar onvermogen een morele terugkeer van de Russische maatschappij mogelijk te maken.

Ideologische identiteit

Beginnend vanaf de middeleeuwen is het Russische nationaal bewustzijn gebaseerd op de tegenstelling, vooral tot het Westen. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gaf ons het gevoel van in een onvolwaardig, fout land te leven. Die onvolwaardigheid is een zware last. De Russen deden er blij afstand van toen de verschrikkingen van het kapitalisme en de interventie van de NAVO in Joegoslavië onze illusies van vriendschap met het Westen vernietigden. Met de komst van Poetin als president ging een versnelde zoektocht van start naar een alternatief model van andere waarden.

Het concept van een soevereine democratie, van Vladislav Soerkov, verscheen. Deze stelt dat Rusland een democratische staat is, met een eigen specifieke karakter. Niemand uit het buitenland heeft het recht ons te tonen welke democratie wij dienen vorm te geven.
Het jongere en meer opgeleide deel van de burgers wordt vanouds aangetrokken door de Europese Unie en zou zelfs willen dat Rusland toetrad. Zij vormen een minderheid.

Het maatschappelijk ideaal van de Russische burgers is een onafhankelijke, invloedrijke en autoritaire staat in de wereld. Een hoogontwikkelde economische mogendheid met een goede levensstandaard en concurrerende wetenschap en industrie. Een multinationaal land waar het volk een centrale rol speelt, maar respect heeft en opkomt voor de rechten van leden van alle nationaliteiten. Een land met een sterke, centrale overheid, geleid door een president met een ruime volmacht.

Ik wijs erop dat in ons ideaal waarden ontbreken als het belang van de vervangbaarheid van de macht op een alternatieve basis; de voorstelling van een oppositie als een belangrijk instituut van het politieke systeem; de waarde van de deling der machten en daar komt nog bij hun concurrentie; het idee van een parlement, partijen en een vertegenwoordigende democratie in het algemeen; de waarde van de rechten van de minderheden en de waarde van, in aanzienlijke mate, de rechten van de mens in het geheel; de waarde van een open wereld die eerder beschouwd wordt als een bron van bedreigingen dan als een bron van mogelijkheden.

Al deze hierboven genoemde dingen vormen de belangrijkste uitdagingen van de Russische identiteit waar het land een antwoord op moet vinden om nationale doelen te bereiken: waardig leven, maatschappelijke rechtvaardigheid en ontzag voor Rusland in de wereld.

De auteur is directeur-generaal van het Russisch nationaal onderzoekscentrum voor publieke opinie.