De D66-Kamerleden Dijkstra en Schouw hebben de afgelopen maanden vast overuren gemaakt om hun initiatiefwet gereed te krijgen voor behandeling in de Tweede Kamer. Ze hebben haast. D66 beloofde met alle andere niet-christelijke partijen vorig jaar september binnen een jaar een eind te maken aan de aanstelling van nieuwe gewetensbezwaarde trouwambtenaren. Deze week is de eerste termijn van de Tweede Kamer. De indieners antwoorden binnen enkele weken op de inbreng van de fracties. Als de Tweede Kamer de wet heeft aanvaard, moet de Eerste Kamer zich erover buigen, maar dat zal waarschijnlijk niet voor de afgesproken datum lukken.

Hoe groot is het ‘probleem’?

Per jaar treden in ons land ruim 1300 partners van hetzelfde geslacht in het huwelijk. Dat is ongeveer 2 procent van het totaal­ aantal huwelijken.

De homobelangenorganisatie COC hield tot voor kort een lijst bij van gemeenten die trouwambtenaren in dienst nemen. In totaal zijn er 9 van de ruim 400 gemeenten die gewetensbezwaarde trouwambtenaren aannemen. Die liggen alle in de biblebelt. Overigens kunnen homostellen in al deze gemeenten wel trouwen. Uit een particuliere inventarisatie van enkele inwoners uit Staphorst bleek begin dit jaar dat er ruim vijftig gemeenten zijn die één of meer gewetensbezwaarde trouwambtenaren in dienst hebben. De RMU maakte vorig jaar een inventarisatie van het totale aantal; ruim zeventig mensen meldden zich.

Tellen gewetensbezwaren voor de indieners?

Nee. De D66’ers Dijkstra en Schouw vinden dat gewetens­bezwaarde ambtenaren niet consistent zijn, onder meer omdat ze bijvoorbeeld geen bezwaren hebben tegen het sluiten van huwelijken van mensen die eerder (niet schuldloos) scheidden. Maar als de gewetensbezwaren in de ogen van de democraten wél consistent zouden zijn, dan nog willen ze er geen rekening mee houden. Ze schrijven: „Ook als zij intrinsiek consistent zijn, willen de initiatiefnemers ze niet erkennen. De reden daarvoor is dat ambtenaren van de burgerlijke stand bestuursorganen zijn en dat de hier aan de orde zijnde gewetensbezwaren zich richten tegen het uitvoeren van een wet waarbij fundamentele rechtsbeginselen in het geding zijn.”

Welke bescherming genieten trouwambtenaren met gewetensbezwaren op dit moment?

Niet veel. Tijdens de behandeling van de wet die het homohuwelijk mogelijk maakt, in 2000, beloofde toenmalig staatssecretaris Cohen (PvdA) dat er ruimte zou blijven voor mensen met gewetens­bezwaren. Die bescherming werd echter niet in de wet vastgelegd. In de praktijk hangt de bescherming af van de goede wil van het gemeente­bestuur. Bij tal van gemeenten zijn trouwambtenaren met gewetenbezwaren er al uit gewerkt. Maar gemeenten die dat willen, mogen nu nog wel trouwambtenaren met gewetensbezwaren aannemen.

De gemeente Den Haag ontsloeg in 2011 trouwambtenaar Pijl omdat hij geen homohuwelijken wilde sluiten. Het ontslag ligt momenteel ter beoordeling voor bij de bestuursrechter in Den Haag.

Vanwaar die ommezwaai in de politiek?

De hetze tegen trouwambtenaren ontstond nadat CDA. PvdA en ChristenUnie in het voorjaar van 2007 hun regeerakkoord presenteerden, waarin ze zinspeelden op mogelijke wettelijke bescherming voor deze groep. Het COC leidde dit ‘oproer’.

Een jaar later was er nog een belangrijk moment. Toen veranderde de Commissie Gelijke Behandeling haar strategie. Eerst kon de commissie wel leven met trouwambtenaren die bezwaren hadden; sinds vijf jaar niet meer.

Hoe komt het dat het zo lang heeft geduurd voor het verbod er komt?

Dat heeft alles te maken met de positie die de christelijke fracties hadden binnen de regerings­coalities vanaf de verkiezingen van 2006 tot 2012. Na de verkiezingen van 2006 vormden CDA, PvdA en ChristenUnie een coalitie. Op verzoek van de CU stond in het regeerakkoord dat de positie van de gewetensbezwaarde trouwambtenaar mogelijk wettelijk beschermd zou worden. Onder het kabinet-Rutte I had de SGP een gedoogrol; zij wist de kwestie op de lange baan te schuiven. Nu er sinds vorig jaar een coalitie is zonder christelijke partij, pakt D66 door.

Geldt de wet alleen voor nieuwe trouwambtenaren, of ook voor de zittende?

In eerste instantie wilde D66 dat alle trouwambtenaren met gewetensbezwaren zouden verdwijnen. In het initiatiefwetsvoorstel is die wens bijgesteld tot een verbod om ‘alleen’ geen nieuwe gewetens­bezwaarde ambtenaren te benoemen. Van VVD en PvdA hoeven de zittende ambtenaren niet weg. Punt van discussie is nog wel hoe ver de bescherming moet gaan. D66 wil gemeenten een grote vinger in de pap geven.

Geldt de wet voor alle soorten ambtenaren van de burgerlijke stand?

Ja. Er zijn drie soorten ambtenaren die huwelijken mogen sluiten. Dat zijn de ambtenaren van de burgerlijke stand die in dienst zijn van gemeenten. Verder zijn er buitengewone ambtenaren van de burgerlijke stand. Zij hebben een contract met hun gemeente en sluiten alleen huwelijken. Verder zijn er ambtenaren voor de burgerlijke stand voor één dag. Zij sluiten één bepaald huwelijk. De nieuwe benoembaarheidseis geldt voor alle ambtenaren die huwelijken sluiten.

Waarom regelt de politiek de kwestie door middel van een initiatiefwet?

In het regeerakkoord dat VVD en PvdA vorig jaar oktober sloten, staat dat de partijen een eind willen maken aan de mogelijkheid voor gemeenten om trouw­ambtenaren aan te stellen die alleen huwelijken tussen mannen vrouwen willen sluiten. In één regel meldt het regeerakkoord: „Nieuwe ‘weigerambtenaren’ worden niet aangesteld.”

Nu wil het geval dat D66 enkele maanden daarvoor, in juli, een initiatiefwet had ingediend over gewetensbezwaarde trouwambtenaren. De regering gunt D66 de eer om deze kwestie te regelen.

Is er een mogelijkheid om het verschil van inzicht op een praktische manier op te lossen?

Zeker. De Raad van State schrijft in een advies dat gemeenten trouwerijen zo kunnen organiseren dat personen van hetzelfde geslacht die op zoek zijn naar iemand die hun huwelijk wil sluiten, niet in contact komen met gewetensbezwaarde trouw­ambtenaren. Het voorstel past helemaal bij de eeuwenlange traditie van tolerantie die ons land kent. De meerderheid van de Tweede Kamer heeft er geen oren naar.

Welke fracties steunen de initiatief­wet?

Alle, behalve CDA, ChristenUnie en SGP. Tolerantie tegenover de gewetensbezwaarde trouwambtenaar is er bij de niet-christelijke fracties niet. De indieners spreken ook heel bewust steeds van „weigerambtenaren.” De wil om handreikingen te doen, is afwezig. Barbertje moet hangen.

Opmerkelijke standpunten

Niet alle christenen nemen het op voor gewetensbezwaarde ambtenaren; omgekeerd zijn er ook niet-christenen de ruimte willen houden voor deze groep trouwambtenaren.

In een column in het Nederlands Dagblad in 2009 betoogt de gereformeerd vrijgemaakte hoogleraar ethiek prof. dr. A. L. Th. de Bruijne dat een christelijke buitengewone ambtenaar van de burgerlijke stand geen gewetensproblemen hoeft te hebben met homohuwelijken. De kern van zijn argumentatie is dat het homohuwelijk moreel niet verwerpelijker is dan andere zaken waarmee een christen kan worden geconfronteerd: „De ethische keuze die je afkeurt, komt voor rekening van betrokkenen.”

De Veenendaalse denker en christen dr. H. Post zit op dezelfde lijn: „Paulus leert ons in Romeinen 13 de overheid te gehoorzamen. Het weigeren van het sluiten van homohuwelijken is naar mijn mening niet wat God van de christenambtenaar vraagt.”

Maar niet-christenen nemen het soms wél op voor de gewetensbezwaarde trouwambtenaar.

Voormalig directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau prof. dr. P. Schabel (D66) zei in deze krant over de trouwambtenaren: „In de praktijk is er geen probleem; homo’s kunnen gewoon trouwen.”

PvdA-socioloog prof. dr. C. Schuyt schrijft in de bundel ”Over het recht om wij te zeggen”: „Ik zou het conflict tussen weigerambtenaren en sommige colleges van burgemeester en wethouders willen oplossen door te wijzen op het feit dat er in de gemeentelijke organisatie, vooral de grote, genoeg alternatieven zijn, genoeg anderen, om de huwelijksvoltrekking te laten plaatsvinden.”