Chodorkovski was een gewaarschuwd man. Hij is namelijk niet de eerste oligarch die een gevangeniscel vanbinnen ziet. In het recente verleden deelde mediamagnaat Vladimir Goesinski drie dagen lang hetzelfde lot. In de zomer van 2000 besloot hij naar Israël te vluchten.

Een andere oligarch, Boris Berezovski, vertrok in het najaar van 2000 naar Londen. De zakenman -wiens persoonlijke vermogen wordt geschat op zo’n 3 miljard dollar- koos destijds eveneens eieren voor zijn geld toen de Russische justitie hem te dicht op de hielen kwam.

Chodorkovski wilde echter van geen wijken weten. Ook niet toen het OM vier maanden geleden de tweede man van Joekos, Platon Lebedjev, arresteerde, wat het startsein vormde van een campagne tegen de miljardenrijke oliebaron. „Als men mij kwijt wil, moet men mij naar de gevangenis brengen”, zei hij de afgelopen weken meerdere malen.

Aldus geschiedde. Sinds afgelopen zaterdag zit hij in het gevang op verdenking van onder andere het achterhouden van belastinggelden, het vervalsen van documenten en het niet respecteren van rechterlijke uitspraken. Tot minimaal 30 december moet hij in zijn vijfmanscel blijven.

Al bij zijn aantreden in 2000 gaf Poetin de oligarchen te verstaan dat een aantal van hen maar eens „een toontje lager moest zingen” en „respect voor de wet” moest tonen, zegt dr. André Gerrits, verbonden aan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam. Dat respect was er bij de oligarchen weinig te vinden, toen zij in de chaotische jaren ’90 -na de ineenstorting van het communisme- staatsbedrijven voor een spotprijsje opkochten. „Net als andere oligarchen zal Chodorkovski een deel van zijn bezittingen ongetwijfeld op illegale wijze hebben verworven. Zij maakten gebruik van belangrijke politieke connecties tijdens het Jeltsin-regime. Ook waag ik het te betwijfelen of Chodorkovski altijd zijn belasting heeft betaald.”

Toch is het uitgesloten dat de aanhouding van Chodorkovski een onafhankelijke beslissing van het OM is geweest, vervolgt de Ruslanddeskundige. „Dat Poetin zich niet zou bemoeien met de arrestatie van de rijkste man van Rusland, lijkt me vrijwel uitgesloten.”

En die bemoeienis van Poetin met de oligarch heeft alles te maken met diens financiële steun aan de oppositionele Jabloko-partij. „De meeste oligarchen worden redelijk met rust gelaten. Er is maar één ding dat Chodorkovski onderscheidt van zijn collega’s en dat zijn zijn politieke activiteiten. Dat plaatst Poetin onder de verdenking dat hij zijn slachtoffers zoekt onder zijn politieke tegenstanders.”

Het tijdstip voor de actie is zorgvuldig gepland. Op 7 december gaan de Russen naar de stembus om een nieuw parlement te kiezen. De actie tegen de gehate, 8 miljard dollar rijke Joekos-chef zou de Poetin-gezinde partijen in het parlement wel eens de nodige stemmen kunnen opleveren.

In dat kader past ook de inval van de belastingdienst bij het bureau dat de verkiezingscampagne van Jabloko verzorgt. „Dat bureau is helemaal uitgekleed. Volgens de leidinggevenden heeft de campagne van Jabloko zoniet grote schade, dan toch wel een forse vertraging heeft opgelopen. Het moment van deze actie is dus zeker niet toevallig gekozen”, aldus Gerrits.

De universitair docent noemt het overigens „bizar” dat Poetin zich zo druk maakt om de politieke rol van Chodorovski. Het optreden van de president werkt volgens hem alleen maar contraproductief. „Het schaadt Poetin absoluut niet om in de nieuwe Doema een kleine liberale oppositiepartij te hebben. Zeker nu het Westen langzaam maar zeker met wat meer scepsis naar Poetins binnenlandse politiek kijkt, zou het in zijn eigen belang zijn als hij een zekere ruimte voor een liberale oppositie zou creëren.”

Met de arrestatie van Chodorovski hebben de ”Siloviki” een belangrijke overwinning geboekt. Deze factie in het presidentiële bestuur -bestaande uit vertegenwoordigers van machtsstructuren, afkomstig uit het leger en de geheime dienst- is de laatste tijd in een hevige machtsstrijd verwikkeld met de ”Familie”, aanhangers van Poetins voorganger Jeltsin, voor wie een vrijemarkteconomie boven alles gaat. Toch is Poetin de controle over de Siloviki niet kwijt, denkt Gerrits, zoals waarnemers de afgelopen tijd wel suggereerden. „Het lijdt weinig twijfel dat Poetin de baas is. Nationaal relevante politiek komt in het Kremlin alleen tot stand met de fiat van één persoon, namelijk de president.”

De vraag of de opsluiting van Chodorkovski een achteruitgang betekent voor de democratie in Rusland, is niet eenvoudig te beantwoorden. „Je kunt moeilijk zeggen dat de democratie in Rusland is versterkt sinds Poetin aan de macht is. Aan de andere kant is onder het Jeltsin-regime de staat op criminele wijze verzwakt. Als Poetin zegt dat een rechtsstaat een staat is waarin ook respect is voor de wet -wat vooral van belang is voor de machtelozen in de samenleving- dan heeft hij daarin natuurlijk groot gelijk. Als er wet noch recht is, dan is een zekere mate van aantrekken van politieke macht een eerste stap op weg naar iets wat een rechtstaat moet worden - ondanks enkele uitwassen die dat dan misschien met zich meebrengt.”

Acties zoals die tegen Chodorkovski, evenals het sluiten van televisiestations en het uitoefenen van druk op kranten, hebben daar overigens weinig meer mee te maken, vindt Gerrits. „Dat is een doorgeschoten geval van controlezucht.”

Dat Poetin een sterke staat wil, betekent niet automatisch dat hij meer grip probeert te krijgen op de economie, denkt de medewerker van het Oost-Europa Instituut. „In de regering van premier Kasjanov zit een aantal marktdenkers. Poetin heeft nauwelijks aanleiding gegeven om te veronderstellen dat hij een andere koers zou voorstaan. Van een renationalisatie van de Russische economie, waarover wel wordt gefilosofeerd, geloof ik dan ook niets. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat de overheid niet wat meer grip op de grote bedrijven wil hebben - al was het alleen maar om meer geld los te krijgen in de vorm van belastingen.”

Wat de gevolgen van de arrestatie van Chodorovski voor Rusland zullen zijn, vindt Gerrits moeilijk te zeggen. „Wat er is gebeurd, is te weinig om politieke consequenties aan te verbinden. Er staat een aantal cruciale zaken voor de deur, zoals de parlements- en -vooral- de presidentsverkiezingen. De gebeurtenissen van afgelopen weekend kunnen een teken zijn dat Poetin probeert de effectieve macht meer naar zich toe te trekken, maar het is te vroeg om die conclusie nu al te trekken. Ik zie op voorzienbare termijn geen werkelijke politieke veranderingen in Rusland plaatsvinden, in de zin van een openlijke dictatuur of iets van dien aard.”