De vondst van de lichamen van Ruben (9) en Julian (7) in een sloot bij het Utrechtse Cothen, zondagmiddag, veroorzaakte een golf van beroering. Het hele land was op dat moment al bijna twee weken in de ban van de vermiste jongens.

Prof. dr. T. H. Zock, godsdienstpsycholoog aan de Rijksuniversiteit Groningen en gespecialiseerd in vragen op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg en de geestelijke verzorging: „Iedereen hield al rekening met deze afloop van het drama. Als de vader zelfmoord heeft gepleegd, dan weet je dat de kans heel groot is dat de kinderen iets vreselijks is overkomen. Eerdere voorbeelden van dit soort drama’s laten dat zien. Wat er gebeurd is, is in één woord gruwelijk.”

Toen Zock van de tragische afloop hoorde, ging het „met pijn in het hart” door haar heen: „Help! Hoe moeilijk is het om goede hulp te bieden aan een gezin in problematische omstandigheden. Dat hoor je ook nu iedereen roepen: Had de hulpverlening niet beter kunnen opletten, de school, de voetbalvereniging? Dat geeft een gevoel van totale onmacht. Daar heb ik zelf ook last van.”

Meer in het nieuws

Van een trend wil de 55-jarige Groningse wetenschapper niet spreken, ook al vinden er geregeld gezins- en familiedrama’s plaats. „Dit soort trieste gebeurtenissen komt tegenwoordig meer in het nieuws. Dat is het verschil met vroeger. De positieve kant ervan is dat mensen meer mogelijkheden hebben om mee te leven. Toen ik gisteren op het condoleanceregister op internet keek, stonden er al 36.000 reacties. Je kunt zeggen: Wat is zo’n aantal op een bevolking van 16 miljoen mensen? Maar toch: 36.000 reacties. Dat is veel, heel veel.”

Zock is niet verbaasd over het hoge aantal. „De relatie tussen ouders en kinderen is de meest basale samenlevingsvorm die we kennen. Als er in die relatie iets helemaal misgaat, heeft dat grote impact op iedereen. Zo’n drama als met de broertjes uit Zeist doet een appel op menselijke oergevoelens, behoeften en angsten. Een gezin wordt uit elkaar gerukt en de kinderen zijn de dupe. Je houdt zoiets niet voor mogelijk, toch gebeurt het. Je ziet dat in veel reacties terug. Mensen schrijven op Facebook: Hier zijn geen woorden voor. Dit kan ik niet bevatten.”

De sociale media maken het gemakkelijker om mee te leven met de moeder en de familie van de jongens, stelt Zock. „Vroeger stond dit soort drama’s in de krant. Dan kun je een brief sturen naar de nabestaanden, maar daar heb je een adres voor nodig. Vaak heb je dat niet. Op internet kan iedereen heel eenvoudig een berichtje achterlaten. Mensen stimuleren elkaar daarin. Daar komt bij dat deze jongetjes in een niet al te grote plaats woonden waar mensen toch al meer met elkaar meeleven dan in een grote stad.”

Dat honderden vrijwilligers de afgelopen twee weken hebben meegezocht naar de vermiste jongens is volgens Zock ook te danken aan de sociale media. „Die doen een appel op mensen om de daad bij het woord te voegen en te helpen. Even een rare vergelijking: Als mensen vroeger kanker hadden, dan overleden ze daaraan. Door alle informatie die er tegenwoordig op internet over deze ziekte beschikbaar is, wordt er een appel op je gedaan om er alles aan te doen beter te worden. Zo werkt het ook bij gezinsdrama’s: de sociale media roepen mensen ertoe op het er niet bij te laten zitten, maar daadwerkelijk mee te leven. Iets te doen, je te laten horen, te laten zien.”

Rituelen

Na het vinden van de lichamen van Ruben en Julian in een sloot vlak bij Cothen opende de plaatselijke Petrus en Pauluskerk haar deuren. Mensen zochten er stilte om te rouwen, brandden kaarsen ter nagedachtenis aan de vermoorde broertjes. Ook klonk al snel de roep om een stille tocht.

„We kennen deze rituelen van eerdere dramatische gebeurtenissen”, reageert Zock. „Ze horen erbij, al heel lang. We moeten ongeveer vijftien jaar terug in de tijd. Met de tragische dood van lady Diana maakten we dit voor het eerst mee. Heel Engeland stond toen op z’n kop. Daarna waaiden de emoties over naar de rest van Europa. Nu zien we ook in ons land dat er vaste patronen, rituelen ontstaan bij ingrijpende gebeurtenissen. Niet alleen na een gezinsdrama of een ramp, maar ook bij festiviteiten zoals het WK voetbal, de herdenking van 4 en 5 mei en de inhuldiging van een koning, zoals we dat recent hebben meegemaakt.”

Deskundigen zeggen dat nieuwe rituelen de rol van de kerk overnemen. Zock beaamt dat, „maar de kerk houdt haar eigen taak. Het is wel goed dat ze zich bezint op haar veranderde positie in de samenleving. Het is niet meer vanzelfsprekend dat mensen iets met de kerk hebben, maar ze kan wel degelijk een nuttige functie vervullen bij situaties zoals een gezinsdrama. Dat zie je in Cothen, maar dat was destijds ook zo met de schietpartij in Alphen aan den Rijn en de aanslag op de koninklijke familie in Apeldoorn.”

Wij-gevoel

Zock signaleert dat mensen in deze individualistische tijd weer behoefte hebben aan gemeenschapszin. „Rituelen helpen een wij-gevoel tot stand te brengen. Daarbij moeten we wel oppassen voor een risico: dat het hele land gaat rouwen bij een gezinsdrama. Dat is niet de bedoeling. De burgemeester van Zeist zei gisteren niet zonder reden: Ik hoef niet het hele land in Zeist te hebben. Het belangrijkste op dit moment is dat de direct betrokkenen van de broertjes –hun moeder, familie, vriendjes, de school, de voetbalvereniging– de gelegenheid krijgen de gebeurtenissen te verwerken. Hoe erg een gezinsdrama ook is, het is geen nationaal verlies.”

Dat er massaal wordt meegeleefd, heeft nog een andere reden, stelt Zock. „Een drama zoals in Zeist confronteert mensen met hun eigen verdriet. Een vriendin zei eens: „Bij een begrafenis moet ik altijd huilen. Niet zozeer om de familie, maar omdat mijn eigen verdriet weer bovenkomt.” Zo kunnen mensen meeleven met de nabestaanden van de jongetjes en tegelijk daarmee rouwen over hun eigen leed. Hun problemen worden geprikkeld door een gebeurtenis die een ander aangaat.”