Het CPB is een onderzoeksinstituut dat sinds zijn oprichting vlak na de Tweede Wereldoorlog economische beleidsanalyses maakt. Zowel op eigen initiatief, als op verzoek van de regering, Kamerleden, vakbonden en werkgeversorganisaties rekent het CPB het effect van maatregelen door.

Hoewel de naam anders doet vermoeden, doet het CPB niet aan economische planning en heeft dat ook nooit gedaan. In 1945 wilde de Nederlandse overheid het land weer opbouwen en vooral de werkgelegenheid bevorderen. Het idee was om economen een periodiek plan op te laten stellen, met daarin richtlijnen voor het te voeren regeringsbeleid. Het plan dat het CPB sindsdien ieder jaar uitbrengt, is in de praktijk echter meer een overzicht van de actuele stand van de economie en een schets van de vooruitzichten voor het volgende jaar.

De voorspellingen en ramingen van het CPB kunnen regering en parlement vervolgens gebruiken om politieke beslissingen te nemen. Sinds 1986 rekent het CPB op verzoek van politieke partijen ook de gevolgen door van de diverse verkiezingsprogramma’s.

Organisatorisch is het CPB een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. De directeur wordt benoemd door de minister, in overleg met de andere leden van het kabinet. Inhoudelijk is het CPB echter volledig onafhankelijk. Het heeft een aparte wettelijke basis en een eigen advies- en toezichtsorgaan, de Centrale Plan Commissie (CPC).

De eerste directeur van het CPB was Jan Tinbergen (1945-1955). Hij is ook wel bekend als grondlegger van de econometrie en werd in 1969 de eerste winnaar van de Nobelprijs voor economie. Een andere bekende oud-directeur van het CPB is Gerrit Zalm (1989-1994). Hij werd later onder meer minister van Financiën en is tegenwoordig topman van ABN Amro.