De onenigheid tussen het Kremlin en Joekos begon afgelopen juli, toen het openbaar ministerie grootaandeelhouder Platon Lebedev arresteerde. De miljardair, die een sleutelpositie inneemt binnen het olieconcern, wordt verdacht van fraude en belastingontduiking. Bijna tegelijk met Lebedev hield justitie een andere Joekos-medewerker aan op verdenking van tweevoudige moord. Sindsdien zitten de autoriteiten Joekos voortdurend op de nek. De laatste actie dateert van vorige week vrijdag, toen de politie huiszoekingen verrichte in een zakenclub en een weeshuis die worden gefinancierd door het olieconcern.

Hoewel het formeel om een onafhankelijk onderzoek van justitie gaat, is iedereen in Rusland ervan overtuigd dat het Kremlin hierachter zit. De machthebbers in Moskou zouden de persoon van Chodorkovski willen beschadigen voor eigen gewin. De eigenaar van Joekos -met een geschat vermogen van 8 miljard dollar de rijkste man van Rusland en nummer 26 op de wereldranglijst- is een van de zogenaamde oligarchen, zakenlieden die na de ineenstorting van het communisme voor een appel en een ei staatsbedrijven opkochten en nu tot de rijkste en machtigste mensen van Rusland behoren. Onder de bevolking zijn ze erg gehaat. Een jacht op deze tycoons zouden de huidige machthebbers veel stemmen opleveren bij de verkiezingen voor een nieuw parlement in december en voor een president in maart 2004.

In het geval-Chodorkovski speelt er echter meer. Hij heeft namelijk een stilzwijgende afspraak geschonden die Vladimir Poetin na zijn verkiezing in 2000 met de zakenmagnaten had gemaakt. De Russische president beloofde toen geen onderzoek te doen naar de dubieuze wijze waarop zij aan het begin jaren ’90 aan hun rijkdommen waren gekomen. In ruil daarvoor moesten zij beloven zich afzijdig te houden van de politiek.

De Joekos-directeur voelde zich aan deze afspraak blijkbaar niet gebonden. Openlijk heeft hij toegegeven financiële steun te verlenen aan twee politieke partijen die het Kremlin niet gunstig gezind zijn, namelijk de Unie van Juiste Krachten (SPS) van Boris Nemzov en de liberale partij Jabloko onder leiding van Grigori Javlinski. Bovendien zijn er hardnekkige geruchten dat Chodorkovski zelfs de communisten (KPRF) van Gennadi Zjoeganov helpt. Daarnaast kocht de magnaat recentelijk de krant ”Moskovskije Novosti” op. Tot hoofdredacteur benoemde hij Jevgeni Kiseljov. Deze kritische journalist werkte in het verleden bij televisiezenders die werden opgekocht door de staat. De juridische stappen van justitie tegen Joekos zijn volgens politieke analisten dan ook bedoeld als waarschuwing aan het adres van Chodorkovski zich niet meer met de politiek te bemoeien.

Diezelfde analisten vragen zich af wat er in het Kremlin gaande is. Samen met oligarchen als Boris Berezovsky -een zakenman die in ballingschap in Londen leeft- en Vladimir Goesinsky -de mediatycoon die gevangenzit in Griekenland en om wiens uitlevering Moskou heeft gevraagd- behoorde Chodorkovski in de jaren ’90 tot een machtige politieke groep rond toenmalig president Boris Jeltsin. In ruil voor financiële steun bood Jeltsin hun goedkope staatsbedrijven aan. Langzaam maar zeker kreeg de kliek rond Jeltsin -die de veelzeggende naam ”De Familie” meekreeg- zeggenschap over de politiek, de economie en de media.

De Familie beging eind jaren ’90 een enorme fout door de onbekende KGB-chef Vladimir Poetin naar voren te schuiven als opvolger van Jeltsin. Toen die eenmaal tot president was gekozen, liet hij De Familie links liggen en omringde hij zich met mensen uit het leger, de politie en de geheime dienst. Deze groep wordt aangeduid met de naam ”Siloviki”, vertegenwoordigers van machtsstructuren.

De Siloviki -ook wel Sint-Petersburgers genoemd- beseffen dat Poetin nog slechts één keer mag worden herkozen. Dat betekent dat er uiterlijk 2008 een einde komt aan hun macht, als zij nu geen tegenmaatregelen nemen. Het zouden dan ook vooral de Siloviki zijn, die achter de justitiële operatie tegen Joekos zitten. Zo proberen zij de macht van De Familie te breken en de economische macht naar zich toe te trekken.

De vraag die veel politieke analisten bezighoudt, is welke rol Poetin in de Joekos-kwestie speelt. Sommige politieke waarnemers menen dat de president de controle over de beide facties kwijt is en dat de machtsbalans is verstoord ten gunste van de Siloviki, die eigenmachtig zouden optreden. Dat zou verklaren waarom Poetin zich lange tijd niet over de zaak heeft uitgelaten. Anderen menen dat de vermeende strijd tussen beide rivaliserende groepen alleen maar een dekmantel is en dat Poetin achter de schermen gewoon aan de touwtjes trekt.

Welke visie de juiste is, zal de komende tijd moeten blijken. Feit is dat Poetin niet zomaar voor een van beide kampen kan kiezen. JoekosSibneft speelt een cruciale rol in de economische groei van Rusland. Bovendien schrikt een te grote bemoeienis van de staat met het bedrijfsleven westerse investeerders af. Tegelijkertijd kan Poetin geen Chodorkovski als rivaal naast zich dulden. Al was het alleen maar vanwege de politieke ideeën van de liberaal, die de ramen naar het Westen het liefst wagenwijd zou openzetten.

Poetin zal beide kampen tevreden moeten zien te houden. Tijdens zijn bezoek aan de VS afgelopen weekend deed hij alvast een poging. In een uitgebreid interview met The New York Times zei hij vorige week zaterdag over de oligarchen: „De staat wees hen aan als miljardairs. Zij gaf simpelweg een enorme hoeveelheid eigendommen weg, praktisch voor niets. (…) Toen het spel verderging, kregen ze de indruk dat de goden zelf op hun hoofden sliepen, dat hun alles was toegestaan.”

Tegelijkertijd maakte de Russische president duidelijk, niet onwelwillend te staan tegenover de mogelijke verkoop van een aandeel van Joekos aan de grootste olieproducent in Amerika, ExxonMobil. „Wij zijn voor buitenlandse kapitaalinvesteringen in de Russische economie”, zei Poetin, die er wel bij aantekende dat het „juist zou zijn” om daarover ook in gesprek te gaan met de Russische regering.