De kantonrechter had het niet gemakkelijk, vorige week bij de rechtbank in Utrecht. Ze stond onder meer voor de taak om twee tot op het bot verdeelde groepen christenen ervan te weerhouden om elkaar te beledigen. Dat lukte niet helemaal. Daarvoor zit de pijn wederzijds te diep, zo bleek.

Beide groepen komen uit het hart van de in 1981 opgerichte stichting Bijbel & Onderwijs. Die organisatie ging later als vereniging verder en wil maar één ding: de christelijke levensbeschouwing integreren in opvoeding en onderwijs.

Kerkelijke achtergrond of karakter speelt daarbij geen rol – althans, officieel niet. De bestuursleden komen uit diverse denominaties en belijden allen „Jezus Christus is Here, tot eer van God, de Vader”, aldus een verenigingsdocument, verwijzend naar Filippensen 2:11.

De praktijk blijkt weerbarstiger. De rechtszaak vorige week vormde een dieptepunt in een al jaren slepend conflict binnen de vereniging over de macht.

Dictators

Ex-voorzitter Kees van Helden van Bijbel & Onderwijs heeft het helemaal gehad met de vereniging. Volgens hem is de vereniging de laatste jaren, ook in de tijd dat hij zelf voorzitter was –van 2008 tot 2010–, steeds meer onder invloed gekomen van twee langzittende bestuursleden: Rien Vollaard en Jan Oudshoorn. Vooral de eerste zou zo’n beetje de hele gang van zaken beheersen, zegt Van Helden. „Kritische leden worden geschorst, er wordt geen openheid gegeven en iedereen moet Vollaard volgen.”

Vollaard zelf wil niet op die beschuldiging reageren, maar medebestuurslid Oudshoorn werpt ze verre van zich. „Wij zijn de dictators, wordt gezegd. Daar herken ik absoluut niets van. Als er één zachtmoedig mens is, is het Vollaard wel. Hij verzorgt al jaren het magazine dat wij uitgeven. En ik kan u wel vertellen: als hij ermee stopt, is het gebeurd. Ik zou niet weten wie het dan moet doen.”

Van Helden had tijdens zijn voorzitterschap juist graag méér invloed gehad op wat er in het magazine verscheen, zegt hij. In een brief aan het bestuur schreef hij destijds: „Wie bepaalt de gang van zaken binnen B&O? Zoals het nu gaat weet het bestuur bij lange na niet wat er allemaal gebeurt en wordt het gezicht van de vereniging grotendeels bepaald door één persoon. Dit is absoluut onjuist.”

Nieuw elan

Toch is het niet nieuw dat Bijbel & Onderwijs vooral van één persoon afhankelijk is. Eigenlijk was dat al zo sinds Rob Matzken en Bert Dorenbos de –toen nog– stichting in 1981 oprichtten (zie kader). De teruggang bij de vereniging is volgens Dorenbos eigenlijk al begonnen nadat Rob Matzken in 2004 als gevolg van een auto-ongeval overleed. „Rob wás de vereniging. Na zijn overlijden is het ingezakt.”

Om de organisatie weer nieuw elan te geven, werd volgens Dorenbos Kees van Helden als nieuwe voorzitter aangesteld. Die werd echter tegengewerkt door oudgedienden als Vollaard, zegt Dorenbos, die zich aansloot bij de groep bezwaarden. „Er kwam geen beweging in. Nieuwe initiatieven bleven steeds haken. Kees zat daar vreselijk mee. Toen zei ik tegen hem: Als het niet gaat en ze willen niet, dan hou je er gewoon mee op.”

Na een serie onverkwikkelijke gebeurtenissen (zie tijdlijn) stapte Van Helden uit het bestuur en verenigde zich met twaalf anderen in een werkgroep die het bestuur wilde afzetten op grond van wanbeleid. Later kwam hier een argument bij: de termijn van de zittende bestuursleden was afgelopen, terwijl de leden nooit officieel herkozen waren door de vereniging – iets wat het bestuur zelf ook erkent. „Dat waren we vergeten.”

Geschorste leden

De poging om het bestuur af te zetten, mislukte. Het leverde een hoop getouwtrek op over de vraag wie rechtmatig had gehandeld: het bestuur of de werkgroep die als tegenbestuur fungeerde.

Tot een gerechtelijke uitspraak daarover is het niet gekomen. De kantonrechter wist de onderlinge tegenstellingen vorige week weliswaar niet op te lossen, ze bereikte wel dat de partijen een akkoord tekenden. De gedaagde namens de werkgroep beloofde in dat akkoord dat hij 5000 euro in de kas van de vereniging stort. Dat geld had de groep eerder gebruikt om een advocaat mee te betalen.

Het bestuur gebruikte intussen al meer dan dat bedrag aan advocaatkosten uit de kas, maar deed dat met recht, zegt voorzitter Jan Hak. „Je kunt niet anders als je wordt aangevallen.” Het bestuur beloofde op zijn beurt voor de rechter dat op de eerstvolgende ledenvergadering –in juni– de kwestie van de gedurende de affaire geschorste leden aan de orde wordt gesteld.

Gaskamers

Maar omdat de zaak inhoudelijk niet is opgelost, staan beide groepen nog steeds diametraal tegenover elkaar – hoewel diverse leden van de werkgroep besloten hebben zich in het geheel niet meer met Bijbel & Onderwijs te bemoeien. De kern van dat conflict wordt verschillend getypeerd, al naar gelang wie je het vraagt.

Volgens bestuurslid Oudshoorn gaat het in wezen om een Holocaustontkenning door een ex-bestuurslid van de vereniging, nu deel van de groep van dertien bezwaarden. „Dat is zeer ernstig. Hij heeft zelfs gezegd dat de gaskamers van Hitler niet hebben bestaan.”

Volgens voorzitter Hak, in het dagelijks leven directeur van familiebedrijf Quaternes en telg van de familie die het bekende conservenbedrijf Hak opzette, is het centrale punt dat de werkgroep vindt dat Oudshoorn en Vollaard moeten verdwijnen. „Punt. Er is absoluut niet over te praten. Maar je zet iemand toch niet bij het oud vuil? Juist in de werkgroep spelen dictatoriale aspecten een rol. Ik zal het ronduit zeggen: het gaat hen om geld en om macht. Wij hebben een redelijk gevulde kas en Van Helden heeft geld nodig, onder andere voor het magazine Weet waar Van Helden bij betrokken is. Hij vindt het jammer dat wij dat blad niet willen uitgeven. Maar om die reden laat ik mensen als Vollaard, die in gebed leven, niet kapotmaken.”

Ook Hak erkent dat daarnaast dubieuze uitspraken over de Holocaust een rol spelen. „Die zijn walgelijk. Onacceptabel. En er spelen nog andere dingen. De uitgangspunten van de leden van de werkgroep stroken niet met de uitgangspunten van oprichter Matzken, zoals bijvoorbeeld blijkt uit extreme uitlatingen over huwelijk en gezinsleven, onder andere rond de vraag wanneer je wel en niet mag hertrouwen.”

Niet van onze soort

Ex-voorzitter Kees van Helden ontkent dat een lid van de werkgroep de Holocaust heeft ontkend en noemt dat „een zeer kwalijke vorm van laster.” Ook bestrijdt hij ten stelligste dat het hem om geld voor het populairwetenschappelijke magazine Weet zou gaan. „Hier is geen sprake van.” Hij verwijst naar de uitgever van Weet, die bevestigt dat het blad financieel op eigen benen kan staan.

Van Helden denkt op zijn beurt dat niet geld, maar de koers van Bijbel & Onderwijs de angel is in het conflict. Van Helden kerkt in de christelijke gereformeerde kerk van Urk en stoort zich aan de uitlatingen die Vollaard doet op theologisch gebied. Zo wijst Vollaard er in een e-mail aan Van Helden onder meer op dat in reformatorische kerken onterecht wordt geleerd dat God de Vader de Schepper van hemel en aarde is, zo blijkt uit correspondentie die in handen is van deze krant. Van Helden: „Hoe kan een leraar Nederlands als enige weten wat goed is?”

Volgens hem sluit de identiteit van de vereniging niet meer aan bij die van de leden. Juist mensen uit reformatorische hoek weten de missie van Bijbel & Onderwijs te waarderen, zegt hij. Veel lezingen worden gehouden in de reformatorische gezindte. Ook reacties komen volgens hem vaak uit die kring. „Alleen gebruiken we voor reformatorische mensen de verkeerde Bijbelvertaling. Dat is een reden voor sommigen om geen lid te worden. Ze denken dat onze identiteit niet aansluit bij die van hen. Dat hoorde ik ook toen wij nog met een stand op Wegwijs stonden: Jullie hebben wel goede informatie, maar jullie benne niet van onze soort, hè?”

Om dat te veranderen, heeft Van Helden het bestuur onder meer voorgesteld om voortaan de Statenvertaling te gebruiken. Dat voorstel werd niet overgenomen. Van Helden: „Nu wordt gezegd dat ik en een paar anderen Bijbel & Onderwijs wilden omvormen tot een reformatorische vereniging. Maar dat is niet waar.”

Medeoprichter Bert Dorenbos relativeert het vermeende geschil tussen reformatorische en evangelische invloeden. „Het is vooral een botsing van karakters, het is een bestuurlijk verschil van inzicht. Maar allereerst zie ik deze toestand als een aanval op de kinderen van Nederland. De vereniging waarschuwt veel voor occultisme, maar ik ervaar het zo dat ze in de greep is gekomen van waar ze zelf voor waarschuwt.”

Geestelijk dood

De toekomst van de vereniging is na het onderlinge gehakketak ongewis. Dorenbos ziet geen toekomst meer voor de vereniging. „De dynamiek van toen is een harde dood gestorven. Mijn advies is: verknoei er geen tijd meer aan. Zelf ben ik dat in elk geval niet van plan.”

Van Helden vindt dat erg moeilijk, zegt hij zelf. Geëmotioneerd: „Tegen wie vecht ik nu eigenlijk? Ik wil voor Gods Koninkrijk werken, maar nu, ik durf het bijna niet te zeggen, is Bijbel & Onderwijs een sekte geworden. Er is een man die alleen mensen om zich heen verzamelt die hem goed gezind zijn. De vereniging is geestelijk helemaal dood.”

Bestuursvoorzitter Jan Hak gelooft daar niets van. „Het is een klein groepje mensen dat deze coup heeft gepleegd en dat moeilijkheden maakte. De meeste mensen staan achter ons. Wat we nu gaan doen, is weer energie stoppen in onze boodschap – we gaan weer vechten om te houden wat we hebben in christelijk Nederland.”

Zowel Hak als Oudshoorn vindt dat het bestuur niets te verwijten valt. „Ik heb deze rechtszaken niet gewild”, zegt Hak. „Als de werkgroep terug kan komen op wat hij heeft gedaan, is een gesprek weer mogelijk. Maar er is wel wat gebeurd. Onwaarheid kan niet zomaar passeren.”

Interconfessionele vereniging

Al vanaf het begin kent Bijbel & Onderwijs een achterban die uit zowel reformatorische en meer evangelicale leden bestaat. Lange tijd ging dat goed. De drijvende kracht achter de oprichting was Rob Matzken (1928-2004), lange tijd verbonden aan de Evangelische Hogeschool en de Evangelische School voor Journalistiek. Hij had raakvlakken met beide groepen. Hetzelfde geldt voor medeoprichter Bert Dorenbos, nu directeur van stichting Schreeuw om Leven.

Een uitzending van de EO rond 1980, ”Geesten op het schoolplein”, maakte voor een breed publiek inzichtelijk dat er een strijd woedt om de zielen van kinderen. Matzken nam daarop in 1981 het initiatief om Bijbel & Onderwijs op te richten. De focus lag al in die begintijd op waarschuwende boeken en artikelen over occultisme, modern heidendom en de identiteit van christelijke scholen. Zo waarschuwde de vereniging onder meer voor de boeken over Harry Potter. Ook over thema’s als evolutie, new age en de islam verschenen veel publicaties.

Het doel van Matzken was ouders en leraren te helpen om kinderen naar Bijbelse maatstaven op te voeden en te onderwijzen – een doelstelling die zowel bij een deel van de reformatorische als van de evangelische achterban in de smaak viel, zo bleek. Het aantal leden groeide snel. Vijf jaar geleden had de vereniging er zo’n 2200. Intussen zijn er daar zo’n 400 van af, maar volgens het bestuur is het aantal nu stabiel.

Herfst 2010. B&O-voorzitter Kees van Helden komt steeds vaker in botsing met bestuurslid Rien Vollaard. Van Helden vindt dat Vollaard eigenmachtig optreedt, terwijl Vollaard die beschuldiging ontkent. Het bestuur verzoekt beiden de kwestie onder vier ogen uit te spreken. Tot dat gesprek komt het niet. Wel worden er over en weer brieven gestuurd. Ook beschuldigt Vollaard Van Helden bij diens kerkenraad –Van Helden is ouderling in de christelijke gereformeerde kerk in Urk– van laster. De kerkenraad neemt dit niet over. Van Helden en een ander bestuurslid trekken zich uit onvrede terug uit de leiding van B&O.

Herfst 2011. Een bestuurslid schrijft met een van de verenigingsleden een boek over echtscheiding en wil dit laten uitgeven door B&O. Vollaard en anderen binnen het bestuur hebben bezwaar: het boek zou niet binnen de doelstelling passen en de inhoud zou controversieel zijn. Het boek komt er niet. Ook dit lid trekt zich uit onvrede terug uit het bestuur.

8 december 2011. Er wordt een algemene ledenvergadering gehouden. Van Helden en twaalf anderen hebben een werkgroep gevormd die de vereniging wil overtuigen het bestuur af te zetten. De voorzitter die dan de vergadering leidt, Lub Snijder, schorst de vergadering voordat er gestemd kan worden. De werkgroep neemt een advocaat in de arm die het bestuur gelast op te stappen. Het bestuur raadpleegt daarop ook een advocaat.

Januari 2012. Verenigingslid Dick Karssen wordt als mediator ingeschakeld. Diverse gesprekken brengen de verschillende partijen niet bij elkaar.

Januari 2012. Een van de ex-bestuursleden in de werkgroep wordt door het bestuur voor altijd als lid van B&O geroyeerd omdat hij de Holocaust zou hebben ontkend.

Februari 2012. De werkgroep nodigt alle leden uit voor een bijzondere ledenvergadering, te houden op de 25e van de maand. Kort daarvoor komen bestuur en werkgroep onder leiding van mediator Karssen bij elkaar. Er lijkt sprake van een doorbraak als leden van de werkgroep het bestuur tegemoetkomen: ze erkennen dat hun handelen geen schoonheidsprijs verdient. Het bestuur vindt dat het zelf geen fouten heeft gemaakt.

Februari 2012. Op de bijzondere ledenvergadering wordt een intentieverklaring voorgelezen op grond waarvan bestuur en werkgroep elkaar weer moeten vinden.

Februari 2012. Twee dagen na de bijzondere ledenvergadering ontdekt het bestuur dat de secretaresse, de enige betaalde kracht van B&O, zich eerder al achter de werkgroep heeft geschaard en ook rekeningen van de advocaat van de werkgroep heeft voldaan. Standpunten verharden zich opnieuw. Mediator Karssen stelt zich op achter de werkgroep.

April 2012. Verenigingslid en ex-voorzitter Anne Nijburg wil orde op zaken stellen, al erkent het bestuur hem niet als mediator. Het komt tot een gesprek tussen werkgroep en bestuur, maar dat loopt op niets uit. Ook Nijburg schaart zich achter de werkgroep.

Juni 2012. Een algemene ledenvergadering. Naast de nog zittende bestuursleden worden er vier nieuwe mensen in het bestuur gekozen. Een van hen trekt zich in augustus weer terug. Het voorzitterschap komt in handen van zakenman Jan Hak.

September 2012. Het bestuur spant een rechtszaak aan tegen het optreden van de secretaresse, die zich achter de werkgroep heeft geschaard. De rechter keurt haar ontslag goed op grond van verstoorde arbeidsverhoudingen. Het bestuur wil verder dat de werkgroep het geld terugbetaalt waarmee de advocaat is betaald en bereidt ook hierover een rechtszaak voor.

Oktober 2012. Anne Nijburg, die zich eerder opstelde als bemiddelaar, wordt door het bestuur geroyeerd als lid. „Door uw handelen heeft u grote schade aan de vereniging toegebracht”, schrijft het bestuur in een brief aan Nijburg. Ook een aantal andere leden van de werkgroep wordt geschorst.

14 februari 2013. Rechtszaak tussen het verenigingsbestuur en een afvaardiging van de werkgroep. De zaak wordt geschikt; de leden van de werkgroep beloven het geld waarmee de advocaat is betaald, terug te storten in de verenigingskas. Het bestuur belooft het royement van leden aan de orde te stellen op de eerstvolgende ledenvergadering in juni.