Hugenoten waren niet alleen maar voorbeeldige protestanten
De al sinds 1923 bestaande en zeer actieve vereniging Protestants Nederland heeft als logo het hugenotenkruis. De website van deze vereniging geeft een duidelijke uitleg van de betekenis van dit kruis en brengt de lezer bij een stuk geschiedenis dat bij velen niet meer zo bekend is. Dat is jammer, want de geschiedenis van de hugenoten is niet alleen boeiend maar ook leerzaam, en zelfs vertroostend en vermanend.
De lotgevallen van de hugenoten worden beknopt maar duidelijk beschreven in het tweede deel van de ”History of the World Christian Movement” van de Amerikaanse hoogleraren Dale T. Irvin en Scott W. Sunquist. Ze geven daarin een overzicht van de wereldwijde ontwikkeling van het christendom tussen 1454 en 1800. De oorsprong van de naam hugenoten is volgens hen niet helemaal duidelijk, wél dat het gaat om Franse calvinisten die in de tweede helft van de zestiende eeuw met vervolging en verdrukking te maken kregen en Frankrijk massaal ontvluchtten.
Minder bekend is dat deze hugenoten ook deelnamen aan kolonisatieprojecten. In november 1555 vertrok bijvoorbeeld een groep van zo’n 600 Fransen naar Brazilië om daar een nieuw bestaan op te bouwen. Opmerkelijk was dat deze groep bestond uit zowel hugenoten als jezuïeten, twee groepen die elkaar niet lang daarna naar het leven zouden staan.
Irvin en Sunquist maken in dit verband ook melding van een aanval van hugenoten waarbij een aantal jonge jezuïeten werd vermoord. Dat brengt bij het thema van de studies over ”The Huguenot memory”, die verschenen onder redactie van D. J. B. Trim, directeur van de archieven van de zevendedags-adventisten in Amerika. De geschiedenis van vervolging en diaspora heeft onder hugenoten een internationaal of beter gezegd, bovennationaal groepsgevoel doen ontstaan, waarbij die geschiedenis volgens de auteurs van deze bundel nogal eens gemanipuleerd is. Zij bedoelen dat hugenoten alleen hun ervaringen als slachtoffer overleverden en de momenten waarop zij zelf daders van onrecht waren achterwege lieten. Daarnaast werden wel de verhalen van succes op intellectueel en economisch gebied doorgegeven, maar kwam het lot van de vele niet-geslaagde hugenoten in het gemeenschappelijke beeld van geschiedenis en herinnering niet of nauwelijks voor. Daarmee wordt niets af gedaan aan de ellende die de hugenoten is overkomen, maar daar moet wel iets bij verteld worden.
Bij de gesignaleerde manipulatie van de geschiedenis –een verschijnsel dat zeker niet alleen bij hugenoten voorkomt– hoort ook het idee dat alle hugenoten ijverige calvinisten waren, in leer en leven voorbeeldige gereformeerden. Daar valt iets op af te dingen. Het geldt bijvoorbeeld niet voor Jean Barbeyrac (1674-1744), die theologie had gestudeerd in Genève, predikant was geweest in de hugenotengemeente van Frankfurt aan de Oder en van Berlijn, en die van 1717 tot aan zijn sterven in 1744 in Groningen rechten doceerde. Hij stond bekend om zijn pleidooi voor tolerantie en in zijn Berlijnse tijd werd hij er zelfs van verdacht een aanhanger te zijn van Socinus, die de drie-eenheid van God ontkende.
De fascinerende studie ”Die Berliner Hugenotten und der Fall Barbeyrac” van de in Berlijn wonende Italiaanse filosofe Fiammeta Palladini behandelt deze kwestie uitvoerig. Zij geeft een helder beeld van het leven van de hugenoten in Berlijn. Ook maakt Palladini duidelijk dat de tolerante visie van Barbeyrac op veel tegenstand stuitte en dat zij die het met hem oneens waren geen onnadenkende conservatieven waren maar mensen die op niveau de discussie met hem aankonden.
Toch was hun verzet tegen de opvattingen van Barbeyrac inhoudelijk anders dan het verzet van Calvijn tegen dergelijke opvattingen meer dan een eeuw daarvoor. Nadrukkelijk was in deze tijd de invloed van de verlichting onder de hugenoten al merkbaar. Een eeuw na Barbeyrac heeft deze invloed zich nog weer veel verder doorgezet. Daniel Chodowiecki (1726-1801) was van Poolse afkomst en actief en prominent lid van de hugenotengemeente in Berlijn. Al in zijn tijd was hij wereldberoemd om zijn prachtige gravures die werden gebruikt om boeken van mensen als Goethe te sieren.
De Duitse kunsthistoricus Martin Kirves onderzocht een reeks gravures die Chodowiecki maakte om het dagelijks leven uit te beelden en kwam tot de conclusie dat deze heel duidelijk de boodschap van de verlichting doorgaven. Daarbij werd het christelijk geloof gepresenteerd als een levensstijl die hoort bij een burgerlijk en deugdzaam leven, en waarin het veel gaat over gevoel en weinig over vergeving, en waarbij zonde onbehoorlijk gedrag is geworden. Kirves wijst op de grote invloed die zulke afbeeldingen hadden op het publiek.
Van de vele uit Frankrijk verdreven hugenoten vonden er na 1685 zo’n 50.000 onderdak in Duitsland. In dit land wordt de geschiedenis en de cultuur van de hugenoten dan ook levendig bestudeerd. Een mooi resultaat daarvan is te vinden in het prachtige boek over het cultuurlandschap van de Elbe, dat is uitgegeven bij Verlag Janos Stekovics. In ”Kulturlandschaft Elbe” wordt de geschiedenis van de hugenotenkolonie in Magdeburg beschreven en verbeeld. Het imposante middeleeuwse kerkgebouw dat hun werd toegewezen, werd in de Tweede Wereldoorlog grotendeels verwoest, maar is nadien gerestaureerd. Het bedehuis wordt nog steeds gebruikt door de gereformeerde gemeente aldaar.
Ook in Brandenburg vonden hugenoten onderdak en dat had alles te maken met het uitnodigingsbeleid van de calvinistische keurvorst Frederik Willem van Pruisen, die met het Edict van Potsdam in 1685 de Franse geloofsgenoten onderdak en vele privileges bood. Ook in Potsdam staat het kerkgebouw van de hugenoten er nog; het wordt beschreven in het deel ”Brandenburg” van Georg Dehio’s ”Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler”, waarin elk gebouw van enig historisch belang tot in detail aan de lezer wordt gepresenteerd. De voorspoed, pracht en praal die Potsdam en Berlijn lange tijd hebben gekend en die in bouw-, en kunstwerken nog altijd zichtbaar is, gaat ook voor een wezenlijk deel terug op de inspanningen en successen van de hugenoten. Nazaten bezetten tot op de dag van vandaag belangrijke politieke, wetenschappelijke en economische posities, zodat het Franse calvinisme in de Duitse samenleving toch nog een rol van betekenis speelt.
”History of the World Christian Movement, Volume II (1454-1800)”, Dale T. Irvin en Scott W. Sunquist; uitg. Alban Books, Edinburgh; ISBN 978 1 57075 989 5; 504 blz.; £ 26,99; ”The Huguenots. History and Memory in Transnational Context”, D. J. B. Trim (red.); uitg. Brill, Leiden; ISBN 978 90 04 20775 2; 314 blz.; € 99; ”Die Berliner Hugenotten und der Fall Barbeyrac”, Fiammetta Palladini; uitg. Brill, Leiden; ISBN 978 90 04 20947 3; 470 blz.; € 129; ”Das gestochene Argument. Daniel Chodowieckis Bildtheorie der Aufklärung”, Martin Kirves; uitg. Dietrich Reimer, Berlijn; ISBN 978 3 496 014645 608 blz.; € 79; ”Kulturlandschaft Elbe”, Sabine Tacke en Eckhart W. Peters; uitg. Verlag Janos Stekovics, Wettin-Löbejün; ISBN 978 3 89923 242 4; 578 blz.; € 39; ”Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler. Brandenburg”, Georg Dehio; uitg. Deutscher Kunstverlag, Berlijn; ISBN 978 3 422 03123 4; 1268 blz.; € 58.
