Deze vragen gaan over de keuzes die Adolf Hitler maakte en over de volgzaamheid van het Duitse volk gedurende de jaren 1933 tot 1945.

Joseph Goebbels (1897-1945) was de enige intellectueel binnen de top van de Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP). Hij was gepromoveerd op een onderwerp uit de Duitse romantiek, speelde graag piano, was een kenner van de films uit zijn tijd en begon aan een roman (die als fragment bewaard is gebleven). Goebbels groeide op tijdens de Eerste Wereldoorlog. De jaren daarna, ten tijde van de Republiek van Weimar, gingen de Duitsers gebukt gingen onder hoge herstelbetalingen aan Frankrijk, anarchie, grote werkloosheid en algehele mentale malaise.

Manipulatie

Met Joseph Goebbels werd het in deze samenleving helemaal niets, totdat hij kennismaakte met het nationaalsocialisme, naar de bijeenkomsten van Adolf Hitler en de zijnen ging en zag dat daar zijn toekomst lag. Dat hij carrière maakte binnen de beweging van het nationaalsocialisme had Goebbels te danken aan zijn kennis van de toenmalige moderne communicatiemiddelen, de radio in de eerste plaats, en aan zijn fenomenale gevoel voor de techniek van het manipuleren van zijn medemensen.

Toen Hitler eenmaal inzag wat Goebbels voor de partij zou kunnen betekenen, kon Goebbels zijn gang gaan. Hij had een scherp gevoel voor de effecten van het theatrale. Hij ensceneerde de toespraken van Hitler en die van hemzelf. Tegelijkertijd wist hij door middel van vaandels, vlaggen, affiches en massale vermenigvuldiging van het hakenkruissymbool een geweldige uitwerking van dit politieke theater op de Duitse burger te bewerkstelligen.

Als zogenaamde gouwleider van Berlijn en later als minister van Volksvoorlichting en Propaganda verstond Goebbels de kunst van het bespelen van de massa en het massaal laten roepen van kreten die hij de mensen zelf in de mond had gelegd: „Führer, beveel, wij volgen!”

Verlosser

De centrale gedachte achter de propagandamachine van Joseph Goebbels was dat Adolf Hitler de incarnatie was van Duitslands verlossing uit de misère. Duitsland was vernederd, vooral door Frankrijk, en het moest volgens Goebbels de eer die het tijdens de Eerste Wereldoorlog had verloren terugwinnen. De man die Duitsland zijn zelfrespect en het respect van de anderen zou teruggeven, was Adolf Hitler.

In de bewaard gebleven dagboeken die Joseph Goebbels bijna tot het einde in 1945 bijhield, is te lezen dat Hitler in de optiek van Goebbels een door God gegeven taak had te vervullen. Hitler was een verlosser, een Messias die ter redding van het edele Duitse volk door de hemel was gezonden. De congressen van de nationaalsocialisten werden zo geënscèneerd dat Hitler werkelijk uit de hemel leek te komen, zij het met behulp van een vliegtuig.

Goebbels bouwde de zogeheten ”Führermythe” op. De Führer was in de ogen van Goebbels bovenmenselijk, Hitlers intuïtie was volgens hem onfeilbaar. Elk bezoek dat Goebbels aan de Führer bracht, bevestigde voor hem dat Hitler een soort supermens was. Het christelijk geloof werd door een politieke boodschap vervangen. Hitler was de grootste vriend van iedere Duitser. En hij was de grootste vijand van iedereen die er niet bij hoorde. De teksten uit de dagboeken van Goebbels tonen aan dat Joseph Goebbels de fanatiekste antisemiet was van alle nazi’s aan de top.

Complot

Welke bizarre logica zat er achter dit rabiate antisemitisme? Voor Goebbels en voor Hitler was de vijandige houding van de Europese en Amerikaanse buitenwereld voor een belangrijk deel bepaald door wat zij het ”internationale Jodendom” noemden. In het wereldbeeld van de nazi’s was Duitsland het slachtoffer van een wereldwijd complot van Joden die overal aan de touwtjes trokken en op de wereldheerschappij uit waren.

Ook het bolsjewisme van de Sovjet-Unie, geïnspireerd door de leer van de Jood Karl Marx, maakte in hun visie deel uit van deze samenzwering. De strijd tegen Engeland, Amerika en vanaf 22 juni 1941 met een leger van 3 miljoen soldaten tegen de Sovjet-Unie was ten nauwste verbonden met de pogingen om de vermeende macht van de Joden te breken en de Joden in het bezette Europa zo veel mogelijk uit te roeien.

Argwaan

Naar buiten toe suggereerden de nazileiders het beeld van eensgezindheid. In werkelijkheid konden ze elkaar niet uitstaan en heersten er argwaan en vijandigheid tussen mensen als Goebbels en Hermann Göring. Goebbels was het ook niet altijd met de beslissingen van de Führer eens. Zo zou hij korte metten hebben gemaakt met de Engelse troepen die in juli 1940 in Duinkerken geen kant meer op konden en feitelijk een gemakkelijke prooi waren voor de Duitse soldaten.

Hitler hield zijn troepen echter terug en de Engelsen wisten met boten en bootjes over het Kanaal te ontkomen. De reden voor deze handelwijze van Hitler was dat hij op een vredesverdrag met Engeland hoopte nu Frankrijk had gecapituleerd. De beloning voor deze geste bleef echter uit. Engeland, dat na de Duitse verovering van Polen sinds 1939 in oorlog was met Duitsland, begon met het bombarderen van Duitse steden. Met Hitlers beslissing ten aanzien van Duinkerken was Goebbels het niet eens, maar hij bleef trouw aan zijn Führer, aan de mythe die deels zijn eigen schepping was.

Stalingrad

Een veel zwaardere dobber was de nederlaag van het zesde Duitse leger bij Stalingrad in juni 1943. Hitler wilde van geen capitulatie weten en dwong zijn leger om door te vechten. Veel verstandiger en menselijker zou de terugtrekking van het zesde leger zijn geweest. Hitler had hier lelijk gefaald. Desondanks bleef Goebbels achter de Führer staan en wist hij de nederlaag als een strategische beslissing aan de Duitse bevolking te verkopen.

In 1945 was het zo duidelijk dat Duitsland op alle fronten verloor dat Hitler en Goebbels naar de lafste zelfrechtvaardiging grepen die zij konden bedenken. Zij verweten het Duitse volk dat het niet hard en ijverig genoeg geweest was om de legers te steunen en op die manier de overwinning te bezorgen. De Duitsers verdienden de Führer niet! Met zo’n volk hield de zin van het leven op en restte slechts de zelfmoord en een rechtvaardiging door de geschiedenis in een verre toekomst. Goebbels doodde zichzelf. Zijn vrouw Magda deed hetzelfde. Hun zes kinderen kregen van een arts een capsule met het dodelijke blauwzuur.

Leegte

In deze goed geschreven en uitstekend gedocumenteerde biografie weet Lammers de geestesgesteldheid van Joseph Goebbels treffend weer te geven. Mij is duidelijk geworden dat het nationaalsocialisme wel tot dwaze oorlogkeuzes móést komen, omdat het vanbinnen leeg was en de leegte moest verhullen, ook al zat er wel degelijk een scheut socialisme in deze ideologie.

De uitgever had dit boek wel zorgvuldiger moeten uitgeven. Er staan te veel drukfouten en verkeerde woordgeslachten bij de geciteerde Duitse begrippen in. Ook een naamregister had niet mogen ontbreken.

Boekgegevens

Joseph Goebbels. De kwade genius van Adolf Hitler, Karl Christian Lammers, uit het Deens vertaald door Geri de Boer; 
uitg. Ad. Donker, Rotterdam, 2012; ISBN 978 90 6100 657 2; 523 blz.; € 34,50.