Als het hoofd te veel aandacht krijgt, gaat het hart zich melden, maar als het hart het centrum gaat vormen, moet het hoofd ervoor zorgen dat het hart op het goede spoor blijft. Het hart warm en het hoofd koel houden, is wellicht de beste combinatie.

Die combinatie is enigszins onevenwichtig als het gaat om de mystiek, waar alles zozeer op het hart, of beter op de ziel gericht is dat door de meeste mystici de raad gegeven wordt zich zo veel mogelijk aan het uitwendige te onttrekken. Die mystiek is er sinds de Vroege Kerk de eeuwen door geweest en wist steeds weer mensen tot het zoeken van het innerlijke te bewegen. Een latere vertegenwoordiger daarvan uit Nederland was de dichter Jan Luyken (1649-1712).

Luyken groeide op in een streng piëtistisch gezin en dat betekende in zijn geval dat hem vroeg geleerd werd dat kerk en dogma uiterlijkheden zijn die het innerlijke leven bedreigen. In zijn bekende boekje ”Jezus en de ziel”, dat in 1678 verscheen, beschrijft hij hoe de tot Jezus bekeerde ziel in drie fases terugkeert naar zijn oorsprong. Bij Olms Verlag verscheen nu een mooie reprint van de uitgave uit 1714, die voorzien is van vele gravures die tonen wat de dichter bedoelt. Het eerste hoofdstuk gaat over ”den trek des Vaders” en het laatste heeft als titel ”Van ’t Eeuwige Vaderland, en des zelfs Vreugde”.

De weg tussen die beide momenten wordt door Luyken gedetailleerd beschreven als een weg van de ziel naar God. Interessant is dat deze mystiek in Luykens tijd zowel in de lutherse, de gereformeerde als de rooms-katholieke traditie te vinden is. Hoe dicht deze drie soorten mystiek bij elkaar lagen, blijkt uit hun beschrijving in deel 4 van het ”Handbuch der Religionsgeschichte”, een waardevol overzichtswerk van de geschiedenis van religie en geloof in het Duitstalige gebied dat enkele weken geleden verscheen. Hoe begrijpelijk de opkomst van de mystiek steeds weer is, dit Handbuch laat wel zien dat in de aandacht voor de gemeenschap tussen God en de ziel, er voor de kerk en soms zelfs voor de naaste niet veel plaats meer is.

Piëtisme

De spanning tussen hoofd en hart werd in Duitsland ook zichtbaar in de ontwikkeling van het piëtisme. Na de Reformatie komt de zogeheten lutherse orthodoxie tot ontwikkeling, waarin de leer van Luther in systeem gebracht wordt om deze zo beter te kunnen bewaren en onderwijzen. Fases uit deze ontwikkeling worden beschreven in de inhoudsrijke studies van Walter Sparn, emeritus hoogleraar van Erlangen, zoals deze nu in boekvorm verschenen zijn. Sparn komt tot de conclusie dat het verstandelijk doordenken, beschrijven en doorgeven van de leer enerzijds de lutherse boodschap bewaard en beschermd heeft, maar tegelijk heeft bijgedragen aan een rationalisme dat diezelfde leer ging bestrijden. Tegen dit overvragen van het hoofd kwam de beweging van het piëtisme op gang.

Volgens Jan Rohls, die –opnieuw– een groot overzichtswerk van theologische en filosofische ontwikkelingen publiceerde, was de piëtistische kritiek vooral dat in de orthodoxie heidense filosofie het van Bijbelse theologie ging winnen. Mensen als Spener en Francke waren van mening dat een mens zich de leer eerst eigen moest maken in het hart voordat iemand er met het verstand over kon spreken. Wie persoonlijk Christus als Verlosser heeft leren kennen, zal ervoor waken met het verstand te ver in Gods geheimenissen in te dringen. Alleen wie wedergeboren, is kan echt theoloog zijn. Wie zo de boeken van Sparn en Rohls doorneemt, ziet dat het om ontwikkelingen gaat die zich in de loop van de geschiedenis herhalen. Reden temeer dus om ook vandaag van dit soort werken kennis te nemen.

Puritanisme

Hoewel inhoudelijk vergelijkbaar met het piëtisme, is het ontstaan van het puritanisme toch iets anders verlopen. Hier ging het meer om het puur houden van de liturgie, die volgens de puriteinen meer op Rome dan op de Reformatie gebaseerd werd, hoewel het al snel ook ging om een zuiver houden van de geloofsbeleving. Maar ook hier staat het hart centraal, zoals goed duidelijk wordt in de vele prachtige passages die een speciale editie van de King James Bijbel sieren. Deze Devotional Bible bevat ongeveer 400 korte overdenkingen van oude en nieuwe puriteinen. Deze overdenkingen uit een geschiedenis van vier eeuwen puritanisme geeft aan hoezeer er in deze traditie een constante geloofsbeleving is, die in de bewoordingen natuurlijk met de tijd verandert maar die in het wezen steeds dezelfde is gebleven.

Heel treffend heeft Tom Schwanda, hoogleraar aan het gerenommeerde Amerikaanse Wheaton College, dat beschreven in zijn dissertatie over de spiritualiteit van Isaac Ambrosius (1604-1664), die vooral bekend is geworden door zijn boek ”Zien op Jezus”. Schwanda wijst op de mystieke lijnen in Ambrosius’ werk en verbindt zo middeleeuwen en heden met elkaar. Volgens Schwanda bestaat er namelijk vandaag een grote honger naar geloofsbeleving en kan deze honger onder andere via Ambrosius gestild worden. Zo weet Schwanda in zijn dissertatie wetenschap en vroomheid met elkaar te verbinden, en dat maakt dit werk tot een bewijs dat hoofd en hart dus best samen gaan.

Boekgegevens

”Jezus en de ziel”, Jan Luyken; uitg. Olms Verlag, Hildesheim; ISBN 978 3 487 13887 9; 192 blz.; € 94,-;
”Handbuch der Religionsgeschichte im deutschsprachigen Raum (band 4 1650-1750)”, Kaspar von Greyerz en Anne Conrad; uitg. Schöningh, Paderborn; ISBN 978 3 506 72023 8; 482 blz.; € 108,- ( bij intekening € 98,-);
”Frömmigkeit, Bildung, Kultur. Theologische Aufsätze I”, Walter Sparn; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 02658 6; 366 blz.; € 34,-; 
”Offenbarung, Vernunft und Religion, Band 1”, Jan Rohls; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 151012 0; 1116 blz.; € 59,-;
”KJV Devotional Bible”, uitg. Hendrickson Publishers/Alban Books, Edinburgh; ISBN 978 1 59856 735 9; 1645 blz.; £ 19,99;
”Soul Recreation. The Contemplative-Mystical Piety of Puritanism”, Tom Schwanda; uitg. Pickwick, Port Elisabeth; ISBN 978 1 61097 455 4; 292 blz.; $ 28,-.